Pedagogika tarixiing muhim masalalaridan biri ta’lim-tarbiya jarayoni,
uning tarixiy taraqqiyoti, ustoz-shogird faoliyati uyg‘unligi va qonuniyatlaridir. Bu
borada tasavvuf manbalarida o‘ziga xos didaktik qoidalar rivojlangan.
Shariat qonun-qoidalariga rioya qilish malakasini o‘zida mujassamlashtirgan
kishi tariqat bosqichiga qadam qo‘yadi. Boshqacha aytganimizda, tariqat adablarini
o‘zlashtirishga kirishadi. Tariqat adabi talablariga ko‘ra,
ushbu bosqichga qadam
qo‘ygan kishi eng avvalo ustoz (pir) sabog‘ini olmagan shogird (murid) chinakam
komillik darajasiga ko‘tarila olmaydi. Xuddi shuning uchun ham tariqat adabi
talablariga ko‘ra komil inson darajasiga ko‘tarilishini orzu qilgan har bir kishi
ustoz va shogird (pir va murid) munosabatlari chig‘irig‘idan o‘tmog‘i darkor.
Ustoz va shogird orasidagi insoniy munosabatlarining yo‘lga quyilishi komil inson
darajasiga ko‘tarilishining muhim sharti hisoblanadi.
Tariqat adablari tariqatiga ko‘ra, har qanday shogird o‘z ustozi
ko‘rsatmalirini so‘zsiz bajarishi lozim. Chunki ustozsiz, piru-muridsiz har qanday
shogird o‘z murodiga, yani Xudo vasliga yeta olmaydi. Ustoz o‘z shogirdiga
uzluksiz yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, uning kundalik faoliyatini nazorat qilib turmasa,
shogird
hali yosh, tajribasizligi uchun o‘zini-o‘zi taftish qila olmaydi. Shuning
uchun ham komil inson bo‘lishga ahdu paymon qilgan har bir kishi tajribali
ustozga qo‘l berib, o‘z iroda ixtiyorini uning ixtiyoriga topshirmog‘i zarur.
Boshqacha qilib aytganimizda, tariqat bosqichida turgan shogirdning inson
barkamolligi sirlarining o‘zlashtirishining muhim sharti o‘z iroda-ixtiyorini ustoz
izmiga buysindirishdir. Xuddi shu manoda bazan tariqatni irodat ham deb
yuritadilar.
Tariqat
adabi qoidalariga asosan, shogird (murid, solik) ga saboq
beruvchi ustoz (pir, murid) murabbiy zammasiga katta masuliyat yuklatiladi.
Xususan, shogridni komillik pillapoyalari tomon yuksaklikka chorlovchi ustoz
tariqat adabi talablarini mukammal biladigan va unga qatiy rioya qiladigan, qalbi
Olloh marifati bilan limmo-lim to‘la orif inson bo‘lishi kerak. ustoz bilimining
chuqurliga, tariqat usullarini mukammal bilishi, axloqan pokligi, so‘zi va ishining
birligi, tashkilotchiligi va tadbirkorligi bilan shogirdlariga hamisha shaxsiy o‘rnak
bo‘lishi lozim. Saboq berish jarayonida o‘zining ishontira bilish sanati bilan
boshqalardan ajralib turishi darkor.
Ustoz hech qachon shogird mulkiga ko‘z oloytirmasligi,
aksincha
uning yumushlarini osonlashtirishga, bilim olish borasidagi qiyinchiliklarini
bartaraf etishga, turli marifiy muammolarni hal qilishga ko‘maklashmog‘i lozim.
Marifiy muammolarni bartaraf eta olmasa, o‘zidan kuchliroq shayxga shogirdni
maslahat olish uchun yo‘llamog‘i zarur. Shogirdlarning istedodi xilma-xil
bo‘lganidek, ustozlarining murabbiylik mahorati, intellektual
salohiyati turlicha
bo‘ladi. Xuddi shuning uchun ham, tariqat adabi talablariga ko‘ra, ustozlar ham
o‘zlarining murabbiylik mahoratlari, intellektual salohiyatlarini oshirib borishi
shogirdning komillik darajasiga ko‘tarilishining eng muhim shartlaridan biridir.
Tariqat odabining ushbu talabiga diqqat bilan nazar solsak, ushbu
qoidalar orasida mustahkam dialektik aloqadorlik mavjud ekanligiga ishonch hosil
qilamiz. Xususan, ushbu talabalarga muvofiq komillika
intilayotgan kishi avvalo
o‘zini tiya bilishi, kam eyishi, kam uxlashi, kam gapiirishi, barcha
axloqsizliklardan chetda turishi, nafaqat o‘z tanini, balki ma’naviyatini
ham pok
bo‘lishiga erishishi, o‘zini ruhan chiniqtirishi, uzluksiz mutoala qilishi, xotira va
zehnini o‘tkirlab turishi, surunkali zikr orqali Allohning muborak nomlarini
qalbiga joylashtirishi, uning muborak nomlarini qalbiga joylashtirishi, uning
qudratiga har tomnlama qalbdan iqror bo‘lishi lozim.
Tariqat odabining biz yuqorida sanab o‘tgan qoidasi talablarini
bajarish odat tusiga kira borishi bilan o‘zini-o‘zi cheklash, yani musohaba va
o‘zini-o‘zi kuzatish, yani muroqaba, shuning o‘z faoliyatini uzluksiz nazorat qilish
malakasi hosil bo‘ladi. Xuddi o‘sha malaka tufayli uning ma’naviyatida ham,
ruhiyatida ham jiddiy o‘zgarish ro‘y beradi.
Ruhiy - ma’naviy komillik tomon intilayotgan shogirdning har bir
harakati ustoz tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi, undagi ruhiy-ma’naviy
o‘zgarishlar rag‘batlantirib borilishi kerak. Najmiddin Kubro birinchilardan bo‘lib
o‘sha zamon madaniy va ma’naviy olamida mashhur bo‘lgan “Ofoq va anfuz”
nazariyasini tasavvuf falsafasiga tatbiq etdi.
Shayx yoki murid darajasiga
ko‘tarilish uchun: birinchidan, har bir kishi o‘zi mansub bo‘lgan tariqat yo‘lini,
ikkinchidan jazba (ishq), uchinchidan, uruj (ko‘tarilish)ni bilmog‘i zarur. Shogird
yoki solikka xos narsa – harakat, intilishdir. Jazbaga xos narsa – tor tilish, zavqu-
shavqdir, ko‘tarilish (uruj)ga xos narsa – karam va saxovatdir.
Istiqlol bergan buyuk nematlardan biri xalqimizning ming – ming yillik
madaniyati, fanlari tarixini uzviy bog‘liqlikda o‘rganishga keng imkoniyat
yaratildi. Kishilik tarixiy taraqqiyotida ma’naviy madaniyat: fan va din yaxlit bir
butun hayotiy tajribalar, uni umumlashtirish, takomillashtirish
borasidagi
ta’limlardan iborat. Avloddan – avlodga o‘tib sayqal topgan tafakkur hosilasi
insoniyatni turmush mazmuni, mohiyati, ma’naviyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
