Ta’lim-tarbiya mazmun va metodlari
- adashgan kishilarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish
ham sadaqa
- xushmuomala bo‘lish ham sadaqa
-yerda yotgan tikan, toshni olib tashlash ham
sadaqa
- marhumlarga hurmat fazilat
- xaqiqiy mo‘min deb xushxulq va ayoliga
nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi
- kimda-kim bir ko‘chat o‘tkazsa yo bo‘lmasa
ekin eksa ular hosilidan odamlar hayvonlar
bahra olsa u ham sadaqa
- barcha musulmonlar barobardir
- qarindosh urug‘larini uning “Sunan”
kitobidan qashqari “Kitob al ilal”, “Kitob at
tarix” kabi yaqin asarlari malum.
A. G‘ijdivoniy
1103-1179
G‘ijdivonda
tug‘iladi..
Islom ta’limi to‘la
joriy etilishi
Movaraunnahrda
alohida
davlatning tarkib
topishi islom
ta’limotining
mamlakatning
mafkurasiga
aylanishi
Xojai jahon nomi bilan mashhur. Xojagon
Naqshbandiya tariqati asoschisi. A. Navoiy-
haqni botildan ajratuvchi xoja jahon deb tarif
bergan G‘ijdivoniy “pok ravishlarin ag‘yort
ko‘zidan yashiribturlar”. Bundan shu narsa
anglanadiki, odam faqat o‘z aybini yashirib
yurmasdan, pok xislatlotini ham pinhon
tutmog‘i maqul. Avliyolar sultoni qutbi
zamon olimi G‘ijduvoniy buyuk tarbiyachi
bo‘lib xojagon tariqatining asoschisidir.
“Risolai sohibiya”, “Maqsad as solikin”,
“Maslakal
orifin”,
“Maqomati
Yusuf
Hamadoniy”, “Tariqat odobi” asarlari
shunindek ruboi, qitalar yozgan.
Uning juda ko‘p shogirdlari bo‘lgan, o‘zini
Bahoviddin
Naqshband
tarbiya
qilgani
malum.
Tarbiya odobi kitobida “Ey farzand! Ilm
bilan birga odobni o‘rgan. Zero, odobsiz
odam olloh lutfidan mahrumdir. Xalq bilan
nizo janjal etma-yaxshi xulq, nek odob ila
umrgo‘zaronlik ayla bidat ahidan yiroq bo‘l ”
deb yozadi.
Ruboiylari
Shuhrat ila mush nafsini tiy
O‘zni mardum orasida ko‘p yod etma
Kamtarlik et sen nom chiqaray deb
Zinhorki dilingini barbot etma
Yomonning o‘ziga yomon jazo
Til sukut et ey jon gapir
Ayblarni yopguvchi sattor bo‘lg‘aysan
Qalblarni topguvchi gavhar bo‘lgaysan.
Ahmad
Yassaviy
XII
asrda
yashagan
1166
yilda
vafot
etigan
Islom ta’limi to‘la
joriy etilishi
Movaraunnahrda
alohida
davlatning tarkib
topishi islom
ta’limotining
mamlakatning
mafkurasiga
aylanishi
Bizga qadar Ahmad Yassaviyda “Devoni
hikmat” nomli sherlar kitobi saqlanib qolgan.
Bu asar hamma zamonlarda, barcha turkiy
zabon avlodlarga manzur va maqbul bo‘lib
kelgan. Zeroki u insonni komillika
yetaklaydigan din, imon, xudo yo‘lida
fidoylik, e’tiqodda sobitlik, halollik, poklikni
targ‘ib-tashviq etdi. Kishilarning asl maqsadi
– Xudoga erishmoq paytida mashaqqat –
riyozat chekmoq, marifat kasb etmoqqa
islomiy va dunyoviy ahkomlarni egallamoqqa
chorlaydi. Yassaviy hikmatlarida to‘g‘rilik,
mehnatsevarlik,
mo‘minlarga
mehribon
bo‘lish, insof, muruuvat g‘oyalarini ilgari
surgan. Ayrim hikmatlarda biz ijtimoiy
adolatsizlikka qarshi keskin fikrlarni, dilozor,
muftxo‘r bo‘lmaslikka davat etadi. Yassaviy
hikmatlarida insoniyat paydo bo‘lganidan
buyongi tarixiy haqiqat, afsonalar rivoyatlar
turli diniy arboblar, diniy falsafiy oqimlar
asoschilarining
hayoti,
turmush
tarzi,
komillik yo‘lidagi tutgan sayi harakatlari
g‘oyatda nafis, tadrijiy ravishda o‘z aksini
topgan.
Bahoviddin
Naqshband
1318-1389
1318-1389
Islom ta’limi to‘la
joriy etilishi
Movaraunnahrda
alohida
davlatning tarkib
topishi islom
ta’limotining
mamlakatning
mafkurasiga
aylanishi
Bahoviddin Naqshbandning ta’lim-tarbiya
haqidagi fikr mulohazalari va pandu-
nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U barkamol
insonni
tarbiyalash
dastlab
odabdan
boshlanishini takidlab shunday degan edi.
“Adab hulqi chiroyli qilish, so‘z va felni soz
qilishdir...Adab saqlash – muhabbat samarasi,
yana muhabbat daraxtining urug‘i hamdir.
Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘ysang
ham, nimaki qilsang beadablik ko‘rinadi.
Odam o‘zini bir hil sifat va ko‘rinishda olib
yurishi lozim, toki odamlarda unga tasarruf
(tasir qilish) tamasi paydo bo‘lmasin”.
Nashqband mehnat va hunarga alohida
e’tibor bergan. Madrasaga qabul qilinadigan
bolalardan eng oldin: “Siz qanday hunarni
bilasizq”-deb
so‘ragan.
Hunar
bilganmaganlarni biror hunarni egallashga,
so‘ngra islom ilmini o‘rganiga davat etgan. U
bu haqda shunday deydi:
Dengizdan hamisha izlamagil dur.
Odamga bi hunar bas, ezgudur.
Najmiddin
Kubro
1145-1188
Ruhoniy
oilasida.
Tibriziydin
riyozat,
Iskandariya,
Hamadon, Misr,
Bog‘dod,
ulamolaridan
hadisni
o‘rganadi,
Mug‘ulllar
bosqinchilari
tomonidan 1188
yil o‘ldirilgan
Islom ta’limi to‘la
joriy etilishi
Movaraunnahrda
alohida
davlatning tarkib
topishi islom
ta’limotining
mamlakatning
mafkuraviy
aylanishi
U Kubraviya tariqatining asosichisi, arab va
fors tillarida ko‘plab ilmiy risola va badiiy
asarlari meros bo‘lib qolgan. “Obod us
sufiyo”, “Faqirlik haqida risola”, “Hidoyat ut
tolib” .
Shuningdek
Kubraviya
tariqati
haqida
“Sharhi risolai odobi sokin”, “Risolai shayx
Najmiddin” kabilar
Kubraviya tariqati
tavba
zuxdfi
– dunyo- dunyo boyliklariga
berilmaslik
tavakkal-al alloh
qanoat
uzlat-botiniy o‘zini chiniqtirish
mulozamat az-zif
tavajjuv al-Alloh
sabr
muroqaba riyomahru
hiyladan xoli bo‘lish
rido-o‘zini Alloh deb faxrlanmaslik
Abul Muin
an-Nasafiy
Moturudiy
makatabining
atoqli
nomoyondasi
Otasi al-
Motirudiyning
shogirdi bo‘lgan
Islom to‘la joriy
etilishi islom
ta’limotini
mamalakat
mafkurasiga
aylanishi
Olim o‘n beshga yaqin asar yozgan bo‘lib,
ularning aksariyati kalom ilmining turli
masalalariga bag‘ishlangan. “Al-Umda fi
usul al-fiqh”, “Bahr al kalom fi ilm al-
kalom”, “Tabsirat al-adilati fi ilm al-kalom”,
“At-tamhiyt li-qavoid at-tavhid fi ilm al-
kalom”, “Al – olim val - mutallim”, “Iyzoh
al-mahajatiy li-kovn al –aql xujratan”,
“Shaprh al-Jomi- al-Kabir lish-Shayboniy fi
furu”, “Manohij al-aimmati fil furu”,
“Mutaqidot” kabi asarlari shular jumlasidan.
Abul Muin an-Nasafiyning “Bahr al-
kalom fi ilm al-kalom” asari kalom ilmi
bo‘yicha al-Moturidiya maktabining asosiy
manbalaridan biri hisoblanadi. Shu sababli u
o‘rta asrlarda ko‘plab qo‘lyozmalarda
tarqalagan. Bugungi kunda uning qo‘lyozma
nusxalari Dubay, Damashq, Bag‘dod, Qohira
va Iskandariya shaharlari kutubxonlarida
saqlanmoqda. Asar 1886 yili Bag‘dodda,
1908 yili Qohirada chop etilgan. Ayni paytda,
unga bir qancha sharhlar bitilgan.
Allomaning mashhur asarlaridan biri
– “Tabsirat al-adilla” (“Dalillar tilga
kirganda”) Imom Moturidiy va Samarqand
kalom ilmi maktabi haqida malumot beradi.
Bugungi kunda asarning mo‘tubar
qo‘lyozmalaridan biri Misrning Iskandariya
shahri kutubxonasida saqlanmoqda. U 1269
milodiy yilda Muhammad ibn Hasan ibn al-
Husayn ismli hattot tomonidan Buxoroda
ko‘chirilgan. Qohiradagi “Dor ul-qutub al-
Misriyya” va mashhur al-Azhar universiteti
kutubxonalarida asarning yana uch nusxasi
mavjud. Arab tilini o‘rganish bo‘yicha
fransuz ilmiy instituti tadqiqotchilari mazkur
nusxalar asosida damashq shahrida bu yirik
asari (ming sahifadan ortiq) 1990 va 1993
yillarda ikki jild holida chop ettdilar
Abul muin Nasafiyning kalom ilmiga
oid yana bir asari-“Kitob at-tamhiyd li-
qavoid at-tavhiyd” 1886 yili Qohirada nashr
etilganligi arab dunyosida alloma merosiga
qiziqish katta ekanligidan dalolat beradi. Bu
asarning 1273 yilda ko‘chirilgan bir nusxasi
O‘zFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar
jamg‘armasida saqlonmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |