Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Қатламларга бўлиб-панжарали
 
сув олиш. Бу турдаги сув олиш 
иншоотлари суйри вертикал тўсиқдан ўтиш ва чўкиндилар тўсиққа 

---

143 
яқинлашмасдан уни айланиб ўтиш принципига асосланган. Бу конструкциядаги 
сув олиш иншоотини проф.Н.Ф.Данелея ишлаб чиққан. 
Водослив тўғоннинг 
сув оладиган галереяси устида қуриладиган, тошқин вақтида сув остида 
қоладиган ичи бўш оралиқ деворлар 2 суйри вертикал тўсиқ вазифасини 
бажаради (4.21 - расм). 
4.21 - расм. Қатламларга бўлиb-панжарали сув олиш. 
1-тубдаги оқимлар; 2-тошқин вақтида сув остида қоладиган ичи бўш оралиқ деворлар; 3-
тубдаги тескари оқимлар; 4-водосливли тўғон; 5-ажратувчи девор; 6- пастки ярус 
панжаралари; 7-юқори ярус панжалари; 8-сув олувчи галерея охиридаги затворлар; 9-
каналнинг эгри чизиқли қисми; 10-салт ташламанинг ён томонидаги водосливи; 11-
каналнинг ювиш қурилмаси; 12-тиндиргич бошидаги затворлар; 13-икки камерали 
тиндиргич; 14-тиндиргич ювгичининг затворлари; 15-канал; 16-тиндиргич ювгичи; 17-сув 
олувчи галерея; 18-понур. 
Сув оқими бундай тусиқдан ўтиш вақтида оралиқ девор олди томонидан 
юқори босимли зона ҳосил бўлиши натижасида тубдаги тескари оқимлар 3 
ҳосил бўлади. Бундай оқимлар оралиқ девор устидан сув оқиб тушган 
вақтларда ҳам сақланиб қолади. Бу тескари оқим асосий оқим билан учрашиб 
айланма ҳаракат ҳосил қилади, бунинг натижасида чўкиндиларни оралиқ 
деворлар ўртасидаги оралиқнинг ўрта қисмига йўналтириб, пастки бьефга 
ташлаб юбориш мумкин бўлади. 

---

144 
Юқорида қайд қилинган циркуляция оқимининг ҳосил бўлиши 
натижасида оралиқ деворлар олдида ва уларнинг узунлиги бўйича ўзан остида 
йирик чўкиндилар бўлмаган эркин зона ҳосил бўлади. Оралиқларнинг иккала 
четидаги қисмида ўзан остидаги чўкиндилардан озод қисмида оралиқлари 
6…12 мм бўлган панжаралар 6 зич қилиб ўрнатилади (пастки ярус) ва улар 
орқали сув галереяга ўтади. Бу панжаралар орқали дарёда сув кам бўлган 
вақтларда ҳам олинади. Йирик чўкиндилар оқадиган оралиқнинг ўрта қисми 
пўлат плита ёки темир-бетон плиталар билан беркитиб қўйилади. Оралиқ 
деворларнинг олд томонларда кўндаланг циркуляция ҳосил бўлиш учун у ерда 
панжаралар ўрнатилмайди. Йирик чўкиндиларнинг оралиқ девор тепасидан 
оқиб ўтадиган сув қатламларига қўшилишига шу циркуляция йўл қўймайди. 
Шунинг учун тошқин вақтида сув остида қолиб кетадиган ичи бўш оралиқ 
девор тепаларига стерженларнинг оралиқлари 20…40 мм ли йирик 
панжаралари 7 ўрнатилади (юқори ярус). Бу панжаралар орқали тошқин 
вақтида сув олинади. Сув галерея 17 дан эгри чизиқли канал 9 га келади. Бу 
канал охирида чўкиндиларни ювиш қурилмаси 11, сув сатҳларини 
автоматматик ушлаб турувчи ён томондаги водослив 10, тиндиргич 13 ва ювиш 
қурилмалари 16 жойлаштирилади. 
Қатламларга бўлиб-панжарали сув олиш иншоотларини дарёнинг тор 
тўғри чизиқли участкаларида қуриш тавсия қилинади. Агар улар эгри чизиқли 
участкада қуриладиган бўлса, иншоотлар қуриладиган жой ўзан ботиқ 
қирғоғининг радиуси бўйлаб жойлаштирилади. Дарёнинг иншоот олдидаги 
тўғри участкасининг узунлиги панжара ўрнатиладиган оралиқ кенглигидан 
4…5 марта ортиқ қилиб белгиланади. Тўғоннинг умумий қисмининг кенглиги 
ҳисобий тошқин сувларини ўтказиб юборишни назарда тутиб белгиланади, 
ўзаннинг қолган қисми грунтдан барпо этилган тўғон билан сув ўтказмайдиган 
қилиб беркитиб қўйилади. 
Қатламларга бўлиb-панжарали сув олиш иншоотларини дарёнинг тоғли, 
дарёнинг юқори тоғли участкаларида ва уларни тоғ олди участкаларида 

---

145 
дарёдаги сув сарфи 
с
м
дарё
/
500
...
2
,
0
Q
3
=
, тезлик 
ўр
 =1…6 м/с ва нишаблиги 
i
= 0,01…0,1 бўлганда қуриш тавсия этилади. Дарёдаги сув бир томонга 
олинадиган бўлса, сув сарфи 0,2…12 м
3
/с ва икала томонга олинадиган бўлса, 
икки марта кўп бўлиши мумкин. 
Cув остида кўмилиб қоладиган оралиқ устунларнинг кенглиги 
а
2
ва 
баландлиги 
(
)
a
1,0
0,6
=
h
, бунда 
м
0,75
0,5
=
a
. Оралиқ деворлар орасидаги 
орaлиқларнинг кенглиги 
а
2
қилиб олинади ва бу оралиқ учта тенг қисмга 
бўлинади. Четдаги оралиқларнинг кенглигини 
а
2
қилиб олинади ва улар 
иккита тенг қисмга бўлинади. Оралиқ деворлар панжараларидан 
а
5
,1 га тенг 
қилиб олдинга чиқариб қўйилади ва унинг олд қисми радиуси 
a
r
75
,
0
=
ярим 
айланма кўринишида олинади. Оралиқ деворларнинг устидан ўтадиган сувнинг 
максимал қалинлиги оралиқ девор баландлигига нисбатан 10 мартадан 
ошмаслиги керак. Иккала панжара секциялари олинадиган қилиб ўрнатилади. 
Пастки ярус панжараларнинг нишаблиги
15
,
0
...
1
,
0
=
i
ва тирқишлар 
коэффициенти 
35
,
0
...
25
,
0
=
n
p
юқори ярус панжараларники эса – 
1,
0
...
05
,
0
=
i
ва 
6
,
0
...
4
,
0
=
ю
p
қилиб олинади. Эгри чизиқли канал 9 нинг ўртача радиусини 
(
)
к
ўр
b
R
4
...
5
,
2
=
қилиб олинади. Водосливли тўғон тепаси сатҳ белгиси оралиқ 
девор тепасидан 
м
h
1,
0


дан кам бўлмаслиги шарт. Оралиқ деворнинг олд 
томонидаги ўзан қисми
(
)
а
6
...
5
узунлигида бетон билан мустаҳкамланади. 
Сув олувчи галереянинг сони ҳисоблар натижасида аниқланади. Ҳар 
қайси галереянинг кесим юзаси 1…3 м
2
, кенглиги 1…2 м, галерея охирининг 
баландлиги 1…1,5 м ва сувнинг ўртача тезлиги 

г
= 1,5…2 м/с атрофида қабул 
қилинади. Сув олувчи галереянинг охирида эксплуатация эҳтиёжлари учун 
затворлар ўрнатилади.