Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

toʻrtinchisi  hisoblanadi:  javobni  mustaxkamlashning  bir  nechta  misoli 
koʻpincha  bir  paytda  sodir  boʻladi.  Ushbu  bob  uchun  quruvchilik  malakasi 
(pasayishi va tushib ketishi  Djeyn Gladston) pedagogik amaliyotning yakunida 
kim bilandir sodir boʻlganligi haqida guvohlik beradi. 
Chunki javobli (operant) asoslash 
shunchalik  keng  sodir  boʻladiki,  uning 
motivatsiyaga  ta’siri  mustahkamlashga 
javobgarlik 
effektiga 
qaraganda 
birmuncha 
murakkabdir.   
Mustahkamlashga  javobgarlik  singari 
operant  asoslash  shunday  darajada 
ichki 
motivatsiyani 
kuchaytirishi 
mumkinki,  xatto  faoliyat  uchun 
kuchayish  ba’zida  oʻz-oʻzidan  faollashishi  mumkin.  Talaba  kitobni  oʻqishdan 
rohatlanish  uchun  oʻqisa,  masalan,  u  oʻqishning  oʻzi  bilan  kuchayadi;  bunda, 
koʻpincha  oʻqish  “ichki  motivatsiyalantirilgan”  deyishadi.    Ammo,  koʻpincha, 
operant  asoslash  bir  vaqtning  oʻzida  ham  ichki  ham  tashqi  motivatsiyani 
kuchaytiradi.  Ikkalasining  qoʻshilishi  yuqorida  sanab  oʻtilgan  misollarda 
koʻrinadi.  Har  bir  misolda,  oʻquvchi  oʻzini  qandaydir  qisman  ichki 

---

102 
 
motivatsiyalangan  his  qiladi  deb  faraz  qilish  joizdir,  hatto  garchi  
mukofot talabaning cheklangan holatidan kelib chiqsa ham; buning sodir boʻlish 
sababi shundaki, uning bir qismi, ya’ni ularning kuchaytirilgan xulqi  (bu yuzini 
bujmaytirishimi,  masofaga  yugurishmi  yoki  munozaraga  oʻz  xissasini 
qoʻshadimi bundan qat’iy nazar) talabaning oʻziga xos hulqi hisoblanadi.  Shu 
bilan  bir  paytda  shuni  qayd  etish  lozimki,  har  bir  talaba  tashqi 
motivatsiyalangan,  bu  esa  mustahkamlashning  boshqa  qismi  oqibat  va 
xovotirlanishlardan  kelib  chiqib  ma’no  jihatdan  faoliyat  va  hulqning  qismi 
hisoblanmaydi. Bolaning yuzini bujmaytirishi  nafaqat yuzini bujmaytirgandan  
rohatlanish  bilan  mustahkamlandi,  balki  sinfdoshlar  kulgisi  bilan  ham 
mustahkamlanadi.  Garchi  talaba  nafaqat  oʻz  ishidan  rohatlanish  bilan 
mustahkamlandi, balki  vaqt va tezlikni yaxshi bilishidan ham mustahkamlanadi. 
Hatto  odatda  beshinch  bola    yana  besh  daqiqa  ichida    oʻtiradi,  bu  maqsadga 
yoʻnaltirilgan  qisqa  tajribaning  qisman  kuchaytirilgangidir,  shu  bilan  birga  bu 
oʻqituvchining maqtovi (kompliment) bilan ham qoʻllab-quvvatlanadi.  E’tibor 
bering, zigzagli qaytar  aloqaning tashqi qismi  ba’zan ichki qismiga  qaraganda  
deyarlicha  oson  kuzatiladi,  ta’rifiga  koʻra  ular  faqatgina  individuallik 
chegarasidagina tajribali boʻlishi mumkin, shu bilan birga u tashqi tomondan aks 
etmaydi. Oxirgi holat  ba’zan operant asoslash haqiqatda bor-yoʻgʻi “poraxoʻrlik 
niqobi”,    faqatgina  tashqi  kuchaytiruvchi  elementlargina  talabalar  xulqiga 
ishlaydi degan taassurotning paydo boʻlishiga zamin boʻladi. Bu haqiqat, tashqi 
(yoki  ichki)  mustahkamlash  ba’zan    ichki    (yoki  tashqi)  kuchaytirishning 
harakter  va  kuchini  oʻzgartirishi  mumkin,  lekin  bu  u  ichki  zigzagli  qaytar 
aloqani  yemiradi yoki almashtiradi  degani emas.
1
  
Operant  mustahkamlash  bilan  mustahkamlashga  javobgarlikni 
solishtiramiz:  Operant  mustahkamlash  ancha  murakkab,  ammo  ancha  real 
ishlangan,  shu  tushunchalardan  koʻpchiligida  mustahkamlashga  javobgarlik 
tushunchasi ham  ishlatiladi. Koʻpgina holatlarda  qoʻshimcha tushunchalar  har 
bir oʻqitish modelida  bir oz boshqacha ma’noni anglatadi. Ushbu holat sharoitni 
chalkashtirishi  mumkinligi  uchun  menga  ikkalasida  ham  ishlatiladigan  asosiy 
uchta  -  soʻnish,  umumlashtirish  va  ajratish  (diskriminatsiya)  modellari 
                                                 
 

---

103 
 
tushunchalarining  farqini  tushuntirib  berishga  ijozat  bering.  Bunda  men  ikkita 
qoʻshimcha    chizmali  (grafikli) kuchaytirish va  qoʻzgʻatuvchi konsepsiyalarini 
sharxlayman,  ular  ba’zan  mustahkamlashning  har  ikkala  shakli  haqida  soʻz 
ketganida  ishlatiladi,  ammo  birinchi  navbatda  operant  mustahkamlashni 
tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
 
Xulq-atvor 
psixologlari 
kuchayish 
chizmalarini  keng  oʻrganishgan  (masalan,  Ferster 
va  boshqalar,  1997;  Mazur  2005),  turli 
chizmalarning  bir  qator  qiziqarli  effektlarini 
aniqlashgan.  Oʻqituvchilar  uchun,  biroq,  ancha 
muhim  xulosa,  shunday  boʻlishi  mumkin:  qisman 
yoki  uzilgan  kuchaytirish  chizmalari  odatda 
ta’limni  koʻproq  qabul  qilishga  chaqiradi,  lekin 
ta’limni  mavjud  boʻlmasligiga  olib  kelishi  ham 
mumkin.  Bu  ikki  yoqlama  tamoyil  oʻqituvchilar 
uchun  juda  muhimdir,  chunki  zigzagli  qaytar  aloqaning  (armaturaning)  katta 
qismini 
biz 
qisman 
yoki 
uzilgantarzda 
aks 
ettiramiz.