Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Ferster    Qoida  boʻyicha  agar  men  oʻqitsam,  men  koʻp  vaqt  davomida 
oʻquvchimni maqtay olaman, misol uchun, lekin shunday vaziyat boʻladiki, men 
bu ishni amalga oshirolmay qolaman, chunki men boshqa sinfda band boʻlaman. 
Talabalarning  motivatsiyasi  va  xulq-atvorining  noadekvat  shakllarini 
minimallashtirish  boʻyichai  sh  olib  borayotgan  oʻqituvchilar  uchun  bu  yaxshi 
ham,  yomon  ham  yangilik  hisoblanmaydi.  Yaxshi  yangilik  shuni  oʻz  ichiga 
oladiki,  unda  mening  “konstruktiv”  xulq-atvori  maqtov  ostiga  olingan 
talabalarimni  foydasi  uzoq  muddatli  boʻladi,  chunki  agar  men  ularni  har  gal 
qoʻllab-quvvatlabturmasam,  ular  xulq-atvorining  konstruktiv  modellari  soʻnib 
boradi.  Yomon  yangilik  shundan  iboratki,  talabalar  negativ  xulq-atvorini 
soʻndirish  uchun  koʻp  vaqt  talab  etilishi  mumkin,  shu  bilan  birga,  ular  ham 
qisman  mustahkamlash  yordamida  ishlab  chiqarilgan  boʻlishi  mumkin.  Sinfda 
masxaraboz  boʻlgan  talaba,  masalan,  har  doim  emas,  balki  ma’lum  vaqt 
ichidagina  sinfdoshlari  tomonidan  kulgi  bilan    “qoʻllab-quvvatlanib”  turishi 
mumkin. Nomunosib xulq-atvor ma’lum boʻlgach,xatto agar hamma - oʻqituvchi 

---

104 
 
va  sinfdoshlar  uni  rad  etishga  birgalikda  xarakat  qilishsa  ham,  u  soʻndirilishi 
uchun    bir  qancha  vaqt  talab  etiladi.  Nixoyat,  xulq-atvor  psixologlari  kinoya
 
(replika)  orqali  ta’sir  etishni  oʻrganishdi.  Javobli    asoslashda,  qoʻzgʻatuvchi 
stimul  javobli  xulq-atvordan  bevosita  oldin  xosil  boʻladi,  va  xulq-atvorni 
mustahkamlashga  olib  keladi.  Uning  harakatlari  operant  harakatlari  kabi 
shartlanmagan  hatti  harakatlar  asosida  tabaqalanishi  mumkin.Dastlabki 
mustahkamlash eksperimentlarida, Skinnerning tajribadagi kalamushlari qafasda 
elektr  chirogʻi  mavjud  yoki  mavjud  emasligidan  qat’iy  nazar  oʻz  ehtiyojlarini  
replika  yordamida  bildirishadi.    Kuchayish  jarayoni  richakni  bosish  va  chiroq 
yonishi  bilan  bogʻliqdir.  Sinflarda,  qoʻzgʻatuvchilar  ba’zan  oʻqituvchi 
tomonidan  yoki  sinfda  belgilangan  tartib  orqali  taqdim  etiladi.  Talabani 
gapirishga  chaqirish,  masalan,  kinoya  orqali  amalga  oshirilishi  mumkin,  agar 
talaba  shu  paytda    nimadir  qilayotgan  boʻlsa,  unda  ragʻbat  yoki  tan  olish 
(priznanie)  bu  holatni  yanada  kuchaytirishi  mumkin.  Agar  talaba 
ragʻbatlantirilmasa  va  u  javob  bermasa  kinoya  amalga  oshmaydi.  Har  kungi 
darsda,  nobexivioristlar  fikricha  imo  ishora  talabaga  qachon  buni  gapirish 
ma’qul va qachon mumkin emasligini oʻrganishga  ruxsat beradi. 
Ta’limning bixevioristik modeli tushunishda foydali boʻlishi va talabalar 
bajarayotgan  ishiga  ta’sir  etishi  mumkin,  lekin  oʻqituvchilar  qoidaga  asosan, 
talabalar nima haqida oʻylayotganini bilishni hamda uni boyitishni xohlaydilar. 
Bu  ta’lim  maqsadi  uchun    eng  zoʻr  yordam,    oʻrganish  istiqbollari  diqqati 
talabalarni  tajribadan  faollik  bilan  bilimlar  hosil  qilishga  qaratilgan 
konstruktivizmdan  kelib  chiqadi.  Ta’limning  konstruktivistik  modeli  shu  bilan 
farq  qiladiki,  u    oʻquvchilar  odamlardan  qancha  signallar  qabul  qiladi,  
ekspertlar  tomonidan  yordam  berilishiga  nisbatan,  ular  bir-biriga  bogʻliq 
boʻlmagan  holda  qancha  bilimlarni  oʻzlashtirili  mumkinligini  oʻrganadi.  
Alohida insonlarning ichki tafakkurini ma’lum ma’noda tushuntirishga qaramay, 
qulay  boʻlishi  uchun  ularni  psixologik    konstruktivizm  va  ijtimoiy 
konstruktivizm deb atashadi.