Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Psixologik konstruktivizm: mustaqil tadqiqotchi. 
Inson fikran yangi ma’lumotni yoki tajribani tashkil qilish va qayta tashkil  
qilishni  oʻrganishi  psixologik  konstruktivizmning  asosiy  gʻoyasi  hisoblanadi. 

---

105 
 
Anglangan,  puxta  oʻrganilgan  yangi    tajribani,    dastlabki  bilimlar  bilan 
bogʻlagan holda tashkil etish maqsadga muvofiq boʻladi. Umumiy koʻrinishda 
bayon  etilgan  bunday    individual  konstruktivizm  XXI  asrning  yetuk  faylasufi  
Djon Dyui (1938-1998) nomi bilan bogʻliq. 
Garchi  Dyuining  oʻzi  konstruktivizm  atamasini  ishlatmagan  boʻlsada, 
koʻpgina  oʻzining  qoʻlyozmalarida        konstruktivizm  tiplari  qayd  etilgan  va  u 
pedagoglar  uchun  buning  oqibatlarini  batafsil  muhokama  qilgan.    Uning 
ta’kidlashicha,    masalan,  agar  talaba  haqiqatdan    ham,  avvalo  oʻz  bilimlarini 
shakllantirish  uchun  ta’lim  olsa,  bu  holda  oʻqituvchi  talabaning    bilim  va 
qiziqishlariga  toʻliq  mos  boʻlishi  uchun  oʻz  oʻquv  rejasiga  oʻzgartirish 
(korrektirovka) kiritishi lozim. Shu bilan birga uning fikricha,  talaba  maktabni 
tugatgandan  soʻng  egallagan  bilimlaridan  oʻz    faoliyatida  foydalana  olsagina, 
oʻquv rejasi oqlandi deyish mumkin. Hozirgi davr koʻpgina pedagoglari uchun 
uning  gʻoyalari  oddiy  bir  sogʻlom  fikr  boʻlib  tuyilishi  mumkin,  ammo  ular 
haqiqatdan  ham  XX  asr  boshlarida  innovatsion  va  progressiv  gʻoyalar 
hisoblangan. 
Psixologik  konstruktivizm  boʻyicha  misol  qilib  Jan  Piajening  kognitiv 
nazariyasini  olish  mumkin  (Piaget,  2001;Gruber  &  Voneche,  1995).  Piaje 
ta’limni ikkita aqliy faoliyat oʻrtasidagi oʻzaro faoliyat sifatida yoritadi, ularni u 
assimilyasiya  va  akkomodatsiya  deb  ataydi.Oʻzlashtirish  -  bu  avval  mavjud 
boʻlgan  konsepsiya,  ma’lumot  yoki  gʻoyalardan  kelib  chiqqan  holda  yangi 
ma’lumotlarni  talqin  etish  hisoblanadi.    Qush  tushunchasini  tushungan 
maktabgacha yoshdagi bola, masalan, dastlab har qanday uchadigan ob’yektni, 
xatto  kapalak  yoki  chivinni  ham  ushbu  atama  bilan  ataydi.  Shuning  uchun 
assimilyasiya  bir  oz  operant  mustahkamlashda  umumlashtirish  gʻoyasini,  yoki 
ushbu  bobning  boshida  yoritilgan  uzatish  (peredacha)  gʻoyasini  eslatadi.  Piaje 
fikri  boʻyicha,  na  faqat  yangi  ma’nodagi  xulq-atvor    (Skinner  “operantdan”  
javobni  (operant)  mustaxkamlash),  balki  ob’yekt  yoki  tajriba  xaqida  ham 
taassurotlar oʻtkaziladi.  
Oʻzlashtirish    joylashtirish  (razmeshenie)  bilan  hamkorlikda  ishlaydi, 
ya’ni yangi ma’lumot yoki tajribalarni qayta koʻrib chiqadi yoki avval mavjud 
boʻlgan konsepsiyalarni oʻzgartiradi. Dastlab “qush” umumlashgan tushunchaga  

---

106 
 
har  qanday  uchadigan  ob’yektni  kiritadigan  maktabgacha  yoshdagi  bola, 
masalan,  oxir  oqibat  konsepsiyasini  oʻzgartiradi,  endilikda  ular  “qush” 
tushunchasiga samolyot yoki chivin kabi uchish ob’yektlarini emas, balki  faqat 
ma’lum qush turlarini zogʻizgʻon, chittak, qargʻa kabilarnigina kiritadi.  
Bolalar tafakkurini boyitish va Piaje aytganidek, kognitiv mutanosiblikni 
yuzaga keltirish uchun mexmonxonalarda birgalikda ishlashadi, bu esa dastlabki  
ma’lumotga tayanish bilan yangi ma’lumotga nisbatan ochiqlik namayon etish 
oʻrtasida  mutanosiblik  (balans)  hisoblanadi.  Har  qanday  berilgan  vaqtda 
kognitiv  mutanosiblik  ob’yekt  va  tajribalar  uchun  doimo  oʻsayotgan  aqliy 
tasavvurlar repertuarlaridan tashkil topadi. Piaje har bir fikriy tasavvurni sxema 
deb  ataydi    (ular  barchasi  -  koʻplikda,  sxema  deb  nomladi).  Sxema  oddiy 
konsepsiya  emas,  balki  konsepsiya  bilan  bogʻliq  lugʻat,  xarakat  va  tajriba 
aralashmasidan  ishlab  chiqiladi. Bola  uchun    qush  sxemasi,  masalan,    nafaqat 
mos
 
ogʻzaki  bilimlar  (masalan,  “qush”  soʻzini  qanday  ta’riflash  xaqidagi 
bilimlar),  balki  bolaning  qushlar  bilan  tajribasi,  qushlar  suratlari  va  qushlar 
haqidagi suhbatlarini  oʻz ichigaoladi. Assimilyasiya va akkomodatsiya sifatida 
qushlar  va  boshqa  uchish  ob’yektlari  vaqt  bilan  hamnafas  ishlaydi,  bola  buni 
nafaqat  qayta  ishlaydi  va  lugʻat  boyligini  oshiradi    (masalan,  “kapalak”  yangi 
soʻzini oʻrganish), balki bu holat bilan bogʻliq boʻlgan hovotirlanish va boshqa 
harakatlarni  ham  amalga  oshiradi  va  xotirada  saqlab  qoladi.  Ushbu  jamoaviy 
tekshirishlar, toʻldirishlar  natijasida bola 
asta-sekin  qushlar, kapalaklar va boshqa 
uchish ob’yektlari haqida mutlaqo yangi 
sxemalar  yaratadi.  Deyarlicha  har  kuni 
ushbu  sharoitlar,  Piajega  “bola  qushlar 
haqida koʻp narsa oʻrgandi”  deb aytgan 
boʻlardi. 
Diagrammaning  ustki  qismida 
Piajening  fikri  boʻyicha  psixologik 
konstruktiv  ta’lim  oʻrtasidagi  oʻzaro 
bogʻliqlik  koʻrsatiladi.  E’tibor  bergan 
boʻlsangiz,  Ilovadagi  ta’lim  modeli 

---

107 
 
“individual”dir,  shu  ma’nodaki,  unda  ta’lim  oluvchi  bilan  bogʻliq  boʻlgan  
insonlar  ularga  qay  tarzda  ma’lumotlarni  oʻzlashtirishga  va  joylashtirishga 
yordam  berishi  mumkinligi  toʻgʻrisida  hech  gap  aytilmaydi.      Oʻquvchilar 
tomondan  bilimlarni oʻzlashtirish jarayonida ota-onalar va oʻqituvchilar yordam 
bermayotgandek,  ahamiyatsizlik  bilan  goʻyoki  chetda  qolganday  tuyuladi, 
ammo  Piaje  oʻz  ishlarida,  shunda  ham  oʻzgalarning  foydali  roli  borligini  aks 
ettiradi:  nihoyat  kimdir  qushlar  xaqida  gapirishi,  ularni  samolet  va  kapalaklar 
bilan  solishtirishi  uchun  muhim  lugʻatni  aytishi  yoki  modellashtirishi  kerak! 
Piaje  qoʻllab-quvvatlash  jarayonini  va  ijtimoiy  uzatishga  nisbatan  yordamni 
yoqlab, oʻzining ishlarida va nazariyasida boshqalarning (oʻzgalarning) foydasi 
muhimligini tan oladi. Piajeni koʻproq qiziqtirgan tomoni shundaki, oʻqituvchi 
va  ota-onalar  yoshlarga  yordam  berish  holatida  boʻlgunga  qadar,    bolalar  va 
yoshlar  sodir  boʻlayotgan  voqea  va  hodisalarni  oʻzlari  oʻz  bilganlaricha 
tushunishlari mumkin. 
Shu  sababli  uning  nazariyasida  koʻpincha  ta’lim  jarayoniga  nisbatan  
koʻproq  rivojlanish  jarayoniga  ahamiyat  beriladi,  hamda  koʻp  sonli  tajribalar 
natijasida insonda uzoq muddatda sodir boʻladigan oʻzgarishlar koʻrib chiqiladi.  
Shu  sababga  koʻra,  pedagoglar  Piajening  nazariyalarini  talabalarning 
ta’lim  olishga  tayyorgarlik  koʻrishi  jithatlarini  yoritishda  ayniqsa  foydali  deb 
topishgan. Piajedan farqli oʻlaroq, konstruktivizmning individual yoʻnaltirilgan 
versiyasida  ba’zi  psixolog  va  pedagoglar  oʻquvchilar  bilan  bilimli  va  tajribali 
jismoniy  shaxslar  oʻrtasida  amalga  oshiriladigan  munosabat  va  oʻzaro 
faoliyatiga diqqatini qaratadilar.