Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
2.2.2. Ta’lim jarayonini tashkillashtirishda oʻqituvchining imkoniyatlari 
Oʻqituvchi  oʻzining  pedagogik  vazifalarini  bajarishda  oʻquv  materiallar 
turlarini  tizimlashtirish  uchun  maqsadli  shakllar,  samarli  usullar,  oqilona 
uslublar  va  ta’limning  kengroq  maqsadga  yoʻnaltirilgan  vositalaridan 
foydalanadi. Shunday qilib, ta’lim oluvchilarni oʻquv materialini qabul qilishga 
tayyorlaydi,  ularni  toʻliq  mutaxassislik  va  oʻquv  fanlariga  kasbiy  qiziqishi  va 
bilish  faolligini  rivojlantiradi.  Bir  vaqtning  oʻzida  oʻqituvchi  tinglovchi  va 
oʻquvchilarni mustaqil ravishda bilimlarga erishishlarini, shuningdek, oldilarida 
turgan kasbiy faoliyatdagi koʻnikma va malakalarni egallashga oʻrgatadi. Ta’lim 
oluvchilarning  ishlarini  tahlil  qiladi,  oʻzining  pedagogik  faoliyati  natijalarini 
tanqidiy baholaydi va dasturiy  materiallarni  oʻzlashtirishni tekshirishni amalga 
oshiradi. Bu kompleks oʻzaro bogʻliq vazifalarni hal etishda oʻqituvchi oʻquv- 
tarbiyaviy  jarayonda,  tashkilotchi  va  tarbiyachi,  pedagog  sifatida  namoyon 
boʻladi. 
Skinner va boshqa hulq-аtvorni tadqiq qiluvchi psixologlar turli xildagi 
mustaxkamlovchi  eksperimentlar  oʻtkazishgan.  Shu  bilan  birga  ular  turli  xil 
zigzagli  qaytar  aloqa,  hamda  mustaxkamlash  mumkin  boʻlgan  vaqtda  turli  xil 
ovozli  belgilar  (signallar)  yoki  hayvonga  nisbatan  beriladigan  signallar  ustida 
eksperimentlar  oʻtkazishgan.    Ma’lum  boʻlishicha,  barcha  ushbu  omillar  ya’ni 
javob  berish,  kuchaytirish  (armirovanie),chizmalashtirish  (grafik)  kabilar 
asosida  javob  berishni  mustahkamlash  (konditsionirovanie)  oson  va  puxta 
amalga  oshiriladi.  Masalan,  agarda  javob    ushlanib  qolmay,  toʻxtab-toʻxtab, 
tanaffuslarsiz(vaqtning  ma’lum  bir  qismida)  kelmasdan,  balki  birdan  xal 
qiluvchi  javob  (operant)  hulqdan  keyin  kelsa  xulqni  mustahkamlash  samarali 
boʻladi (amalga oshadi).
1
 
                                                 
 

---

100 
 
Talabalarni  oʻqitish  va  javob  (operant)  xulqni  mustahkamlash:  javobni 
mustaxkamlash  (konditsionirovanie)  va  talabalarga  ta’lim  berish: 
mustaxkamlashga  javobgar    bilan,  soʻrash  zarur,  operant  mustaxkamlash  shu 
bilan  birga  insonlarga,  ayniqsa  talabalarga  sinflarda  ta’lim  berishni  yoritadi. 
Bunga javob tushunarli “xa”. 
Talabalar xulqiga ta’sir etuvchi, javoban xulqni mustahkamlovchi yoʻllar 
toʻgʻrisida  hisobsiz  koʻp  misollar  mavjud.  Albatta,  bu  jarayon  talabalarni 
oʻqitishning  barcha  shakllarini  hisobga  olmaydi.  Quyidagi  misolarni  koʻrib 
chiqamiz.  Bularning  koʻpchiligida    operant  hulq  tez-tez  va  bir  necha  marta 
takrorlanishga moyil (tendensiyasiga):  
• Yettinchi sinfdagi oʻgʻil bola yonida  oʻtirgan qiz bolaga  qarab yuzini 
bujmaytirib,  qiliqlar  qiladi  (operant).  Atrofida  oʻtirgan  sinfdoshlari  bunga 
javoban kulishadi (kuchayishi).  
•  Oʻqituvchining  tarix  xaqidagi  savoliga  javoban  oʻquvchi  qoʻlini 
koʻtaradi  (operant).  Oʻqituvchi  uni  yoniga  chaqiradi  va  u  savolni  sharxlaydi 
(zigzagli kaytar aloka).  
•  Yana  bir  bogʻcha  bolasi  oʻqituvchi  ruxsat  bermasa  ham  savolni 
sharxlaydi (operant). Oʻqituvchi yuzini bujmaytiradi, xulqiga e’tibor bermaydi, 
lekin  oʻqituvchi  boshqa  oʻquvchini    chaqirgunga  qadar  boshqa  oʻquvchilar  
iznsiz  javob  berayotgan  oʻquvchining  javobini  diqqat  bilan  tinglaydilar 
(kuchayishi). 
•  Oʻn  ikkinchi sinf  oʻquvchisi  –  amaliyot  jarayonida  jamoasining  a’zosi 
(operant).    U  jamoaga  birikkan  oʻndan  boshlab  unga  zarur  boʻlgan  vaqtni  va 
tezlikni kuchaytirishni belgilaydi. (zigzagli kaytar aloka). 
• Bogʻcha bolasi 5 daqiqa mobaynida vazifa bajarishda, qoidaga asosan, 
juda betoqat boʻladi, tinch oʻtira olmaydi (operant). Tarbiyachi bolani bajargan 
ishi uchun maqtaydi (kuchayishi). 
• Olitinchi sinf oʻquvchisi kechasi oʻqish uchun kutubxonadan kitob oladi 
(operant).  Bola  ertalab  kitobni  qaytarib  olib  kelganida  oʻqituvchi  sinfxonasida 
osilib  turgan  roʻyxatdagi  familiyasining  toʻgʻrisiga  oltin  yulduz  qoʻydi 
(mustahkamlash).  

---

101 
 
Umid qilamizki, javoban mustaxkamlash asosida toʻrt ochko qilish uchun 
ushbu  misollar  yetarli.  Birinchidan,  sinflarda  tarqalgan  jarayon  -  balki 
mustaxkamlashga  javobgarlikka  qaraganda  kengroqdir.  Xalq    ta’limining 
xususiyatlarini hisobga olganda ushbu faktning ma’nosi mavjudligi: axamiyatli 
darajada,  talabalar  uchun  ma’lum  oqibatlar  (masalan,  maqtov  yoki  belgilar) 
talabalarga  bogʻliq,  “ma’lum  faooliyat  bilan  shugʻullanishiga”  (masalan, 
ma’lum  materialni  oʻqishi  yoki  vazifa  bajarishi)  koʻzda  tutiladi.  Ikkinchidan, 
javoblarni  mustaxkamlash  jarayonidagi  ta’limda  qandaydir  aniq  namuna,  fan 
sohasi yoki oʻqitish usuli chegaralanmaydi, ammo oʻz tabiatiga koʻra yetarlicha 
barcha  sinflarda  sodir  boʻladi.  Uchinchidan,  oʻqituvchilar  faqat 
mustahkamlashni  boshqaruvchi    inson,ba’zida  ular  xam  pedagogik  faoliyati 
nazorati  ostida  boʻladilar  (jamoadagi  yoʻlakchalar  kabi,),  yoki  sinfdoshlar 
(“kulayotganlar” misolida). Yuqorida sanab oʻtilgan barcha qismlarning natijasi