O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

 
etsa
 
optimal hisoblanadi. G„ovaklilik kapillyar va nokapillyar bo„ladi. 
Kapillyar g„ovaklik tuproqda mayda loyqa zarralar va mikroagregat oralig„ida, 
nokapillyar g„ovaklik esa yirik zarralar va makrostruktura oralig„ida bo„ladi. Agar 
tuproqda ikkala kapillyarlik mavjud bo„lsa, yani borobar nisbatda bo„lsa suv, havo 
va moddalar harakati yaxshi o„tadi. Tuproq g„ovakligi P=
V

formulasi bilan 
aniqlanadi, bunda R – tuproqni solishtirma og„irligi, V-tuproqning hajm og„irligi. 
Masalan, paxta ekilayotgan fermer erlari tipik bo„z tuproq desak, bu erni 30 sm 
chuqurlikda haydasak hajm og„irligi 1,18 sm
2
, solishtirma og„irlik 2,77, formulaga 
qo„ysak P=
100
77
,
2
18
,
1
77
,
2


. Demak, dalamizning tuprog„ini g„ovakligi 57% tashkil 
etar ekan. 
Tuproqning mexanik kuchlar ta‟siriga bardosh berishi ilashimlilik deb ataladi. 
Bu xossa mexanik tarkibiga, strukturaga, namlik darajasiga qarab o„zgarib turadi. 
Umuman, ilashimlilik loyqa zarrali tuproqlarda kuchliroq bo„ladi, donador va 
qumoq tarkibli tuproqda optimal bo„ladi. Nam holatda tuproqning o„z shaklini 
saqlab turishi plastiklik deb ataladi, u loyqa va kolloid zarrali tuproqlarda yaxshi, 
shuning uchun soz va qumoq tuproqlarda yaqqol ko„rinib turadi, qumli va 

---

33 
qumloqda bo„lmaydi. Tuproqni yopishqoqligi ish qurollariga yopishib qolishida 
aniq ko„rinadi, ya‟ni u qancha mayda zarrali va sernam bo„lsa shunchalik 
yopishqoq bo„ladi. Tuproqqa suv quyilganda o„z hajmini kattalashtirishi uni 
ko„pchishi deyiladi. Ko„pchishga mos bo„lgan tuproqlarda nam ko„tarilsa yuzi 
yorilib ketadi, shuni hisobga olib erda 40-60 % nam bo„lganda ishlash kerak. 
Tuproqda suv quyidagi fizik holatda bo„ladi: bug„simon, gigroskopik, 
maksimal parda, kapillyar, gravitatsion. Bug„simon suv o„simlik uchun foydasiz, u 
suyuq gigroskopik holatga o„tgandan so„ng singadi. Gigroskopik suv kuchli bosim 
natijasida tuproq zarralari yuzasiga singadi. Bu suv tuproqni mexanik va organik 
tarkibi, namlik va issiqlik darajasiga bog„liq. Erda qancha chirindi, mayda zarralar 
ko„p bo„lsa, havo sernam bo„lsa bu suvni miqdori ortadi. Bu suvni ajratib olish 
uchun tuproqni 105-110
0
qizdirish kerak. Agar nam miqdori maksimal gigroskopik 
suvdan ikki marta ko„p bo„lsa, o„simliklar so„liy boshlaydi. Parda suv gigroskopik 
suvning ko„payishi natijasida hosil bo„ladi, zarrachalarga mahkam singan bo„ladi. 
Bu
 
suvni o„simliklarga juda oz miqdorda foydasi tegadi. 
Kapillyar suv er osti suvlaridan yoki yomg„ir suvlarini yig„indisidan hosil 
bo„lib, tuproqdagi mayda kapillyarlar orqali er betiga ko„tariladi, o„simliklarni 
suvga bo„lgan talabini qondirishda bizga yordam beradi. Agar sizot suvlari sho„r 
bo„lsa kapillyarlar orqali ko„tarilib tuproqni sho„rlatadi. Ko„tariluvchi kapillyar suv 
er osti suvlari bo„lib, strukturali erlarda yaxshi saqlanadi. 
YUqoridan tuproqni pastki qatlamiga harakat qiladigan suv filtratsion yoki 
gravitatsion suv deb ataladi, bu suvlar o„simlik
tomonidan juda oson singadi. 
Sug„orishlardan yoki yog„ingarchiliklardan so„ng juda ham ko„payadi. Agar 
tuproqni haydov qatlami ostida arzik shoxak kabi qatlamlar yoki “haydov yostig„i” 
paydo bo„lgan bo„lsa suvni pastki qatlamga yo„nalishiga to„sqinlik qiladi, o„simlik 
va mikroorganizmlarga salbiy ta‟sir etadi. Tuproqning pastki qatlamlarga suv 
o„tkazib turishiga suv o„tkazuvchanlik deyiladi va u mexanik tarkibga, chirindi 
miqdori, zichligi va strukturasiga bog„liq. Er betidan yoki erni haydalma 
qatlamidan suvni bug„lanishi ham foydali, ham zararlidir. Masalan, yomg„irdan 
so„ng qatqaloq bo„lsa, kapillyarlar buzilmasa suv bug„lanib ketib, tuproq nami 

---

34 
etarli bo„lmay qoladi, aksincha ser chirindi erlarda kapillyardan ko„tarilayotgan 
suvni zarralar to„sib, u ko„proq ushlanib qolishiga, bu esa tuproqdagi namni zahira 
holda to„planishiga olib keladi. Tuproq havodagi suv bug„larini o„ziga singdirib 
oladi, yoki gigroskopiklik xususiyati deb ataladi. Quruq tuproq bo„lmaydi, doimo 
unda nam bo„ladi, ser chirindi, strukturali tuproqda nam ko„proq ushlanib turadi. 
Masalan, qumli, qumoq tuproqlarda gigroskopik suv 1,06-1,40 foiz bo„lsa, engil va 
o„rta qumoq, soz tuproqlarda 2,09-3,0-5,40 foiz, og„ir soz tuproqda 6,54 foiz suv 
borligi aniqlangan. Demak, tuproqni suv rejimi uni mexanik tarkibi, strukturasi, 
chirindini miqdori va sho„r miqdoriga bog„liq. Maksimal gigroskopik suv ham 
bo„lib, uning 1,5-2 ko„paytirganiga so„lish namligi deb ataladi. 
Tuproqdagi gigroskopik suv asosan uning mexanik tarkibi, sho„ri va gumus 
tutishiga bog„liq. Gumus, sho„r qancha ko„p bo„lsa gigroskopik suv shuncha ko„p 
bo„ladi. 
Tuproq g„ovak bo„lganidan uning tarkibida havo doimo almashinib turadi. 
Haroratni ko„tarilishi tuproqdan havoni atmosferaga ko„tarili-shiga, pasayishi esa 
aksincha, kirishiga sabab bo„ladi. Tuproqni nafas olishi degan ibora ham shundan 
kelib chiqqan, tuproqqa suv quyilganda chirish jarayonini mahsuli karbonat 
angidrid gazini ko„tarilishi, shamolni kuchi kabi hodisalar tuproqni havo rejimiga 
kuchli ta‟sir ko„rsatadi. Tuproq havosi o„simlik ildizi va nafas olib yashovchi 
(aerob) organizmlar uchun yashash manbaidir. 
Suv bosgan, botqoq va qotib qolgan tuproqlarda havo etarli bo„lmaganidan 
o„simliklar ildizi sust o„sadi va mikroorganizmlar rivojlanmaydi, natijada 
hosildorlik keskin pasayib ketadi. SHuning uchun qatlamlarda havo almashinuvini 
yaxshilash kerak (kultivatsiya, chopiq). Tuproqning issiqlik xossalari ham 
mavjuddir, bu asosan quyoshdan kelayotgan nur hisobiga to„planadi, shuning 
uchun atmosfera o„zgarishi, geografik mintaqa va boshqa sabablarga ko„ra xossalar 
keskin o„zgarib turadi. Tuproqdagi mikroorganizmlar, biokimyoviy va 
mikrobiologik jarayonlar ham issiqlikni manbaidir, ammo hal qiluvchi bo„la 
olmaydi. Issiqlikni qora tuproqlar ko„proq singdiradi, soya-salqinda juda oz 
miqdorda issiqlik to„planadi. Ser chirindi tuproq issiqlikni uzoq saqlaydi, bir
 

---

35 
gramm yoki bir sm
3
hajmdagi tuproqni bir gradus qizdirish uchun ketgan va 
kaloriya bilan o„lchanadigan issiqlik miqdori tuproqning issiqlik sig„imi deyiladi. 
Boy tuproq, sernam erlarda bu birlik yuqori bo„ladi. Go„ng, torf, kompost biroz 
issiqlik rejimini yaxshilashga yordam beradi. 
Tuproqda juda ko„p miqdorda turli-tuman ozuqa elementlar bor, bular 
tuproqni tipiga, xiliga, unumdorligiga qarab o„zgarishi mumkin. Zahira moddalar 
deb nomlanadigan kimyoviy birikmalar bo„z tuproqlarda bir necha tonnagacha 
boradi, bu haqda mazkur risolaning boshqa bo„limida batafsil to„xtalib o„tilgan. 
Tuproq uch xil qismdan iborat, ya‟ni qattiq, suyuq, gazsimon bular haqda 
yuqorida aytib o„tildi, ya‟ni havo rejimi gazsimon birikmalar, suyuq qismi suv va 
suvda erigan maddalardir. Tuproqning qattiq qismi yuqoridagi ikki qismni o„zaro 
munosabatda bo„lib turishiga sababchi bo„ladi. Qattiq qismni mexanik tarkib deb 
nomlanib, turli mineral va tog„ jinslari, organik moddalar yig„indisidan iborat 
bo„lib, har xil kattalikdagi zarralardan tashkil topgan. Mexanik tarkib shag„ol, 
qum, chang, loyqa kolloid kabi gruppalardan iboratdir. Zarralarni kimyoviy tarkibi 
karbonat angidrid, silikat, alyuminiy, temir oksidlari, kalsiy, magniy, fosfor va 
organik moddalardan iboratdir. Mexanik tarkibiga ko„ra tuproqlar sochilma qum, 
yopishqoq qum, qumloq, engil qumoq, o„rta va og„ir qumoq, engil, o„rta va og„ir 
soz tuproqlar deb nomlanadi. Mexanik tarkibiga ko„ra tuproqning fizik, mexanik, 
fizik kimyoviy va biokimyoviy xossalari o„zgaradi. Bular hammasi oqibatda 
tuproq unumdorligiga ta‟sir ko„rsatadi. 
Tuproqdagi mayda mineral zarralar chirindi va kalsiy karbonat birikmalari 
ta‟sirida bir-biriga yopishib, donador holatga kelishini struktura elementlari deb 
yuritiladi yoki shakli va kattaligi turlicha bo„lgan tuproq strukturasi vujudga 
keladi. Tuproq strukturasi qanday vujudga keladi degan masala har qanday 
dehqonni kiziktiradi, avvalo struktura paydo bo„lishida ko„p yillik g„allasimon va 
dukkakli o„tlarni ahamiyati kattadir, ularni qoldiqlari chirishi natijasida bir-biriga 
yopishqoq zarralar hosil bo„ladi. So„ngra o„simlik ildizlari tuproqni pastki 
qatlamlariga kirib borib, zarralarni qo„zg„atadi, zichlaydi, donachalar vujudga 
keladi, g„ovakchalar ildiz qurigach bo„shaydi, qayta ekilgan ekinlar ildizi oson 

---

36 
kiradi. Tuproq chuvalchanglari ham struktura hosil qiladi, chunki ular CH.Darvin 
aytganidek, har gektarda 30-40 tonna tuproqni o„z tanalaridan o„tkazadilar. 
Tuproq strukturasi sernam yoki nami qochib ketgach haydalganda, 
chopilganda, kultivatsiya qilinganda, molalashda, boronalashda va boshqa sabablar 
orqali buziladi, erlarga poda (chorva) haydash, jala, do„l kabi tabiiy ofatlar ham 
strukturani buzilishiga olib keladi. Strukturani tiklash va strukturasiz erlarni 
yaxshilash uchun organik o„g„itlar solish, almashlab ekish, sun‟iy struktura paydo 
qiluvchi polimer preparatlarni qo„llash, tuproq etilganda ishlov berish, traktorlarni 
erga kirishni kamaytirish kabi ishlarga e‟tibor berishimiz zarur. 
Tuproq unumdorligini oshirish tadbirlarini hech qachon ikkinchi darajali qilib 
qo„ymasligimiz zarurligini har bir odam yaxshi tushunmog„i lozim, aks holda 
tuproq ishdan chiqib qolsa hosil miqdori kamayadi, sifati yomonlashadi. 
Unumdorlik juda ko„p omillarga bog„liq ekanini yuqorida bayon etilgan fikrlardan 
ko„rinib turibdi, shuning uchun tuproqni tirik mavjudod deb qabul qilib, unga zarur 
bo„lgan, ozuqa, suv, havo, issiqlik, shuningdek, mikrobiologik, biokimyoviy va 
kimyoviy jarayonlarni to„xtovsiz borishini ta‟minlaydigan tadbirlarni amalga 
oshirishimiz kerak. Umuman tiriklik xususiyatini omili bo„lgan chirindi miqdorini 
ko„paytirish, o„z vaqtida nam va havo bilan ta‟minlash, mineral o„g„itlarni 
me‟yorida berish, almashlab ekish qoidasini buzmaslik kabi vazifalar turibdi, 
shundagina biz unumdor tuproqlarni vujudga keltirgan bo„lamiz.