O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

42 
3.2.1-jadval. 
Tuproq agregat tarkibini yozib olish formasi
T
u
p
r
o
q
n
in
g
 n
o
m
i 
N
a
m
u
n
a
 o
li
n
g
a
n
 j
o
y
 
V
a
q
ti
 
Q
u
r
u
q
 e
la
sh
 u
c
h
u
n
to
li
n
g
an
 n
a
m
u
n
a
n
ig
o
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
F
r
a
ts
iy
a
 o
„l
ch
a
m
i, 
mm
 
Havoli quruq tuproqni elash 
H
o
„l
 e
la
sh
 u
c
h
u
n
 o
li
n
g
a
n
 n
a
m
u
n
a
n
in
g
 
o
„r
ta
ch
a
 o
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
Tuproqni ho„l elash 
CHinni 
kosalar 
A
g
r
e
g
a
tl
i 
k
o
sa
y
a
a
n
in
g
 o
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
A
g
r
e
g
a
tl
a
r
n
in
g
 s
o
f 
og
„i
rl
ig
i, 
g
 
A
g
r
e
g
a
tl
a
r
n
in
g
 m
iq
d
o
r
i,%
 
CHinni 
kosalar 
A
g
r
e
g
a
tl
i 
k
o
sa
y
a
a
n
in
g
 
q
u
r
it
il
g
a
n
d
a
n
 k
ey
in
gi
og
„i
rl
ig
i, 
g
 
Q
u
r
it
il
g
a
n
d
a
n
 k
e
y
in
 a
g
r
e
g
a
tl
a
r
n
in
g
 
so
f 
o
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
A
g
r
e
g
a
tl
a
r
n
in
g
 m
iq
d
o
r
i,%
 
№
 
O
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
№
 
O
g
„i
rl
ig
i, 
g
 
 
 
 
10 dan yirik 
10 dan 5 gacha 
5 dan 3 gacha 
3 dan 2 gacha 
2 dan 1 gacha 
1 dan 0,5 gacha 
0,5 dan 0,25 gacha 
0,25 dan kichik 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jami: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Akademik 
V.R.Vilyams 
usuli 
bilan 
tuproq 
makrostruktura 
elementlarining chidamliligini aniqlash asbobning tuzilishi 
Tuproq makrostruktura elementlarining chidamliligini aniqlash uchun 
ishlatiladigan akademik V.R.Vilyams asbobi quyidagi tarkibiy qismlardan 
tuzilgan: past tomoni ingichka nayga o„tadigan keng shisha probirkadan iborat, nay 
yuqoriga egilgan va kengaygan bo„ladi hamda keng probirkaning yuqorisida 
kengayish bilan tugaydi, unga suv quyiladigan nay kavsharlangan bo„ladi. Suv 
shisha idish yoki vodoprovoddan suv quyiladigan nay orqali kengaygan joyga 
keladi va pastga xarakat qilib, keng probirkani to„ldiradi, tuproq namunasi orqali 
o„tgan suv miqdorini hisoblash uchun keng probirkani berkitadigan probkaga 
urnatilgan nay orqali bir litrli o„lchov silindriga quyiladi. Suv quyiladigan nayning 
tanqi uchiga kauchuk (rezinka) naykiygiziladi, bu ortiqcha suvni rakovinaga 
to„kish uchun xizmat qiladi. 
Keng probirkaga suv quyishni bir xilda tartibga solish doimiy bosim 
ostida boradi. Asbob metall shtativga o„rnatiladi. 

---

43 
Ishlash yo„li 
a) chidamliligini aniqlash lozim bo„lgan tuproq kesakchalarining tegishli 
fraksiyasini olish uchun havoli-quruq tuproq elaklarda elanadi; 
b) probirka tubiga 2-3 sm qalinlikda yuvilgan shag„al solinadi va uning 
ustidan teshiklari 0,25-0,5 mmbo„lgan turli chambarak quyiladi. So„ngra asta-sekin 
qimirlatib tekshiriladigan tuproq 10 sm yuqoridan to„kiladi va uning g„am 
yuqorisidan xuddi oldingidek usulda berkitiladi. Keyinchalik yana avvalgidek 
qalinlikda shag„al solinadi. SHunday qilib probirka tuproq va shag„al bilan to„la 
to„ldiriladi va zich qilib yopiladi; 
v) shisha idish yoki krandan yuqorida bayon etilgandek suv quyiladi; 
g) tuproqdan dastlabki 5 minut, so„ngra 15, 30 minut, 1 soat ichida va 
uch soat oralig„ida suv o„tkazuvchanlik hajmi doimiy bo„lgunicha o„tgan suv 
mivdori o„lchanadi. 
Tuproqning chidamliligi haqida aniqlash boshlanishidan boshlab suv 
o„tkazuvchanlik hajmi doimiy bo„lguncha o„tgan suv miqdoriga qarab fikr 
yuritiladi. 
Tekshirilgan 
tuproqlarga 
qarab 
makrostruktura 
elementlarining 
chidamliligi, haqida xulosa chiqariladi. 
Kerakli narsalar: asbob, elaklar to„plami, shag„al, tuproq, to„r, probirkalar, 
texnik tarozilar va tarozi toshlari. 
Akademik K.K.Gedroys usuli bilan tuproq mikrostruktura elementlarinish 
chidamliligini aniqlash 
Turli tuproqlarning 0,25 mm dan kichik bo„lgan agregatlari chidamliligini 
taqqoslash akademik K.K.Gedroys usuli buyicha olib boriladi. 
Ishlash yo„li 
a) texnik tarozida diametri 0,25 mm dan kichik bo„lgan 10 g tuproq 
fraksiyasi (S) tortib olinadi va hajmi 100 sm3bo„lgan o„lchov silindrga solinadi; 
b) tuproqli silindr 100 sm3 satxgacha suv bilan to„ldiriladi va probka 
(tiqin) bilan markam berkitiladi. Silindr 3 minut davomida ag„darilib turib suvli 
tuproq chayqatiladi. So„ngra u bir sutka tutib turiladi; 

---

44 
v) bir sutka turgandan keyin suyuqlik ustunining o„rtasidan pipetka bilan 
20 sm3loyqa suyuqlik olinadi va tortilgan stakancha (S1) ga quyiladi; 
g) silindrdagi barcha loyqa suvning xajmi (v) aniqlanadi, bunda struktura 
holatini yuqotgan kururqtuproqni aniqlash uchun olingan 20 sm3 suyuqlik ham 
hisobga olinadi; 
d) suv hammomida havoli-quruq holatgacha quritilgandan keyin qolgan 
tuproqli stakancha (S2) tortiladi; 
e) qolgan qurigan tuproqning (S3) sof og„irligi (grammlarda) aniqlanadi; 
;
1
2
3
С
С
С


j) quyidagi proporsiya bilan olingan natijalarga muvofiq silindrdagi (S4) 
loyqa suvning bo„tun hajmidagi quruq tuproq og„irligi topiladi: 
4
c
v

,
20
3
3
С
cм

bundan 
20
3
4
С
v
С


z) quyidagi proporsiya bilan tuproq tarkibidagi cho„kmagan, ya‟ni 
chidamsiz mikrostrukturadagi agregatlarning protsient miqdori aniqlanadi: 
%
100
10

г
,
4
х
С

bundan 
4
4
10
10
100
С
С
х




Analiz natijalari 3.2.3- jadvalga yozib olinadi. 
Tuproq mikrostruktura elementlarining chidamliligi haqida xulosa 
chiqariladi. 
Kerakli narsalar: tekshiriladigan tuproq namunalari, texnik tarozilar va 
tarozi toshlari, 100 sm3 hajmli o„lchov silindri, silindrni berkitish uchun probka, 
pipetka, suv hammomi, suv. 

---

45 
3.2.3-jadval 
Typpoq mikrostruktura elementlarining chidamliligini aniqlash 
T
u
p
ro
q
n
in
g
n
o
m
i 
Q
at
la
m
, 
sm
V
aq
ti
T
u
p
ro
q
n
am
u
n
as
i 
(S
),
g
Loyqa 
suvning 
hajmi, 
sm3 
St
ak
an
ch
a 
no
„mer
i 
Bo
„s
h 
st
ak
an
ch
n
in
g
o
g„i
rl
ig
i (
S
1
), 
g
T
u
p
ro
q
q
ol
di
g„
i 
bo
„l
ga
n
st
ak
an
ch
n
in
g
og
„i
rl
ig
i (
S
2
), 
g
CHo„kmagan 
zarrachalar 
miqdori, g 
CHo„kmagan 
zarrachalarning 
protsient 
miqdori 
A
n
al
iz
u
ch
u
n
Si
li
n
d
rd
ag
i 
u
m
u
m
iy
T
ek
sh
iri
lay
o
tg
an
h
aj
m
d
a 
(S
3
), 
2
0
sm
3
Bu
tu
n
h
aj
m
d
a 
(S
4)
10 
g
t
u
p
ro
q
d
a 
Agregatlarning 
suvga 
chidamliligini 
D.G.Vilenskiy 
usuli 
bilan 
aniqlashning tomchi usuli 
Agregatlar suvga chidamliligini aniqlashning tomchi usulida analiz 
qilinayotgan ma‟lum kattalikdagi agregatlarni yuvish uchun ketgan suv mivdori 
(sm3) hisobga olinadi. 
Ishlash yo„li 
Tajribaning hamma variantlari takrorlanayotgan paykallardan birida 
haydaladigan qatlam chuqurligidan har 20 sm dan2,5 kg miqdorda alohida-alohida 
tuproq namunasi olinadi vadoimiy og„irlikka kelguncha havoda quritiladi. 1 dan 10 
mm gacha bo„lgan kesakchalar olish uchun havoli-quruqtuproqni elaklarda elanadi, 
bunda, asosan, diametri 5 mm bo„lgan kesakchalar olinadi. Tuproq namunasining 
analizi uchun bir xil kattalikdagi 15-30-50 ta kesakcha olinadi. Ishonchliroq 
ma‟lumot olish uchun tajribaning har bir variantidan ko„psonli aniqlashning 
o„rtachakattaligini, yaxshisi 50 ni olish kerak. Kesakchalar chidamliligini aniqlash 
uchun tajribalarni takrorlashlarning ko„psonli bo„lishiga sabab, bir xil namuna 

---

46 
tuproqdan olingan bir xil kattalikdagi kesakchalarning yuvilishiga ketgan suv 
miqdoriga qarabkatta farq qilishi mumkin. 
D.G.Vilenskiyning tuproq agregatlarining suvga chidamliligini aniqlash 
asbobi vodoprovod yoki suvli shisha idishga biriktirilgan gorizontal shisha naydan 
iborat. Nayning yon tomoniga pipetka uchiga o„xshagan kranlar o„rnatilgan. 
Kraplar ustiga o„lchov silindrlari qo„yiladi. Silindrlar tepasiga diametri 
0,5mmteshiklm metal voronka qo„yiladi. Setka ustiga yurqa rezinka halqa 
qo„yiladi. 
Tekshiriladigantuproqkesakchalari 
shu 
halqaichiga 
joylanadi. 
Kesakchalarustiga krandan suv shunday yuboriladiki, bunda 1 sekundda 2tomchi 
(0,006ml)suv oqishi lozim. Tuproq kesakchalari to„la emirilguncha yuvish davom 
ettiriladi. Tuproq namunasi har bir kesagining yuvilishiga sarflanadigansuv 
miqdori alohida aniqlanadi. 
Bunday aniqlash, tekshirishning barcha variantlari uchun izchil 
o„tkaziladi.Olingan ma‟lumotlar 3.2.4- jadvalga yozib olinadi. 
3.2.4-jadval 
Tuproq agregatlari chidamliligini aniqlash 
Tekshiris
h varianti 
Namu-
na 
olinga
n vaqt 
Tuproqnin
g xili 
Tekshirilayotga
n fraksiyaning 
kattaligi, mm 
Kesakchalarnin
g tartib raqami 
Bitta 
kesakchanig 
yuvilishiga 
sarflanadiga
n suv, sm3 
Tekshirishvariantlaridagi kesakchalarning chidamliligi tegishli hulosalar 
chiqariladi. 
Kerakli narsalar: tuproq namunasi, elaklar, kranlitaqsilagich nay, voronka, 
diametri 0,5 mm teshikli metall to„r o„lchov silindrlari, yupqa rezina halqa, suvli 
shisha idish yoki vodoprovod, tarozi va tarozi toshlari.