O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Qishloq xo„jaligi ekinlarining sug„orish rejimini aniqlash uslublari
: 
Ekspluatatsion sug„orish rejimi uchun 
- ilmiy-tadqiqot muassasalari 
tavsiyasiga binoan (PSUEAITI), ilg„or xo„jaliklar tajribalari va dala kuzatuvlari
asosida. 
Loyixaviy sug„orish rejimi uchun 
- A.N.Kostyakovning grafoanalitik
uslubida hisoblashlar asosida.
Grafoanalitik uslubning moxiyati
- xisobiy davr (dekadalar, oylar)da
hisobiy qatlamdagi namlik balansini taxliliga asoslanadi. Balansdan xisobiy davr 
oxiridagi hisobiy qatlamdagi namlik zaxirasi aniqlanib, yo„l qo„yiladigan chegara 
bilan solishtiriladi. 
Woxir = Wbosh + µR– E ± W
ss
Namlik zaxirasi Wmin gacha kamaysa, sug„orish belgilanadi. 

Sug„orish 
kuni va me‟yori grafik usulda aniqlanadi.
Namlikni % dan m
3
/ga o„tkazish: W(m
3
/ga) = W(%) ∙ Hhis ∙ β 
Nazorat savollari: 

---

64 
1. 
Sug‘orishning texnik elementlarini tanlash egat uzunligiga qo‘yiladigan talab 
nima? 
2. Sug‘orishning texnik elementlarini tanlash egatning ko‘ndalang kesim yuzi qanday 
aniqlanadi? 
3. Sug‘orishning texnik elementlarini tanlash egatdagi suv sarfi nima? 
5. Dala tajribalarida sug„orish usullarini qo„llash.
5.1. Sug„orish usullarini qo„llash bo„yicha tajribalar qo„yishni tashkil etish.
Sug„orish tartibi va suv qo„yish texnikasini ishlab chiqish uchun sug„orish 
soni va muddatlari har variant uchun o„simliklar talabi asosida belgilanishi kerak. 
Ko„p yillik tadqiqotlar natijasida o„simliklar suvga bo„lgan talabini 
belgilaydigan tuproq namligi, bargning so„rish kuchi, o„simlik shirasining 
konsentratsiyasi, o„simliklar rivojlanishining tashqi belgilari va b.q. ko„rsatkichlar 
ishlab chiqilgan.
Bu ko„rsatkichlardan tuproq-iqlim zaxob sho„rlanganligi va joylashish 
chuqurligi turlicha sharoitlarda g„o„zaning maqbul sug„orish tartiblarini, 
navlarning sug„orish tartibini, shuningdek, sug„orish tartiblarini o„g„itlash bilan 
birgalikda, tup qalinligi va boshqa omillarni o„rganishda foydalaniladi. Ular 
g„o„zaning yuqori hosil berish bo„yicha potensional imkoniyatlarini, shuningdek, 
amal davridagi turli pallalarda o„simliklarning suv tanqisligiga munosabati 
namoyon etilishiga va suv tanqisligida hosil yo„qotilishining oldini olish choralari 
ishlab chiqilishga imkon beradi. 
G‘o‘zani tuproq namligi bo‘yicha sug‘orish. 
G„o„zaning sug„orish 
muddatini tuproq namligi bo„yicha belgilash eng ishonchli uslublaridan 
hisoblanadi. 
Paxtadan yuqori hosil olish uchun tuproqda o„simlik o„zlashtira oladigan 
doimiy namlik bo„lishi kerak va unda maqbul namlik darajasi ta‟minlanishi zarur. 
Ammo tuproqdagi namlik hamma vaqt ham o„simliklar o„zlashtira oladigan 
holatda bo„lmaydi. Masalan, bir xil namlikda (12%) qumuq tuproqdagi o„simlikda 

---

65 
namlik tanqisligi seziladi, qumloq tuproqda esa, shu namlik o„simlik uchun maqbul 
ko„rsatkichga yaqin bo„ladi. 
SHuning uchun tuproq namligi o„simlik o„lashtira olishini ko„rsatuvchi 
nisbiy qiymatlarida ifodalanadi. Bunday birlik cheklangan dala nam sig„imi 
(CHDNS)ga nisbatan foizlarda hisoblangan namlikdir. CHDNS tuproq tuzilishi va 
mexanik tarkibiga ko„ra, keskin o„zgaradi. Qumli tuproqlarda bu tuproq vazniga 
nisbatan 10-11%, og„ir soz tuproqlarda esa, 20-27% ga teng bo„ladi. Ushbu 
ko„rsatkich o„simlik o„zlashtira oladigan namlikning pastki chegarasi deb atalib, 
undan kam namlikda o„simlikda suv tanqisligi alomatlari, ya‟ni o„sishdan to„xtash, 
hosil tugunchalarining to„kilishi, eng issiq paytda barglar turgorining yo„qolishi va 
h.k. namoyon bo„ladi. Maqbul tuproq namligining pastki chegarasi hisoblangan bu 
ko„rsatkich o„simlikda suvga ehtiyoji paydo bo„lganini bildiradi, sug„orish muddati 
kelganidan dalolat beradi. Bu birlik CHDNSga nisbatan foizda ifodalanadi, turli 
tuproqlarda har xil qiymatga ega. Masalan, g„o„za gullashigacha va gullash-hosil 
tugish pallasida u 65 dan 75% gacha o„zgaradi. Faqat ko„sak ochilgan paytdagina 
namlik 55-60 gacha kamaytirilishi mumkin. 
Tuproq maqbul namligining pastki chegarasini turli tuproq-iqlim 
sharoitlarida rivojlanish davrlariga qarab, har xil namlikni talab qiladi. SHuning 
uchun har bir navga mos maqbul namlik tizimini ishlab chiqish maqsadida turli 
variantlar sinab ko„riladi: CHDNSga nisbatan 65-65-60 (65%), 65-70-60 (65%), 
70-70-60 (65%) va 75-75-60 (65%). Bu uch hadli tizimning birinchisi-shonlash 
davrigacha namlikni, ikkinchisi-gullash-hosil tugish davridagi va uchinchisi-paxta 
ochilishi davridagi namlikni ifodalaydi. Erta pishar g„o„za navlari sug„orish oldi 
namlikning yuqori bo„lishini talab etadi. SHuning uchun ular tizimiga CHDNSga 
nisbatan 80-80-60 (65) tizimi kiritiladi. 
O„rta sho„rlangan va zaxob yuza joylashgan erlarda sug„orish oldi namligi 
tizimini quyidagicha bo„lishi kerak: 70-70-65%, 70-80-65%. 
Zaxob yuza bo„lganda namlik bo„yicha sug„orish mumkin emas, chunki u 
CHDNS dan yuqoridir. G„o„za rivojlanishning ba‟zi davrlari uchun ham sug„orish 

---

66 
oldi namligini o„zgartirish mumkin (masalan, 70-75-60%, 75-70-60% va b.q.) 
belgilangan namlikdan farq CHDNSga nisbatan 1-2% dan oshmasligi kerak. 
Sug„orish me‟yori dala nam sig„imidagi namlik zaxirasi bilan sug„orish 
oldidan aniqlangan namlik orasidagi ayirma +10% (bug„lanishga sarf bo„lgan suv) 
dan iborat bo„ladi. 
Tuproq namligi bo„yicha sug„orish muddati aniqlanishida o„simlikning ildizi 
tarqalgan qatlam hisobga olinadi. Zaxob chuqur joylashgan erlarda birinchi suv 
(shonalashgacha) muddati 0-50 sm. chuqurlikdagi tuproq namligi bo„yicha 
aniqlanadi. Ikkinchi suvdan boshlab gullash davrida 0-100 sm. dagi namlik 
bo„yicha beriladi va oxirgisi paxta ochilishida 0-70 sm. qatlamdagi namlik 
bo„yicha aniqlanadi. 
O„tloq tuproqlarda (zaxob 1,5-2 m.) gullashgacha sug„orish muddati 0-50 
sm. qatlamda, gullash boshlanishi bilan 0-70 sm. dagi tuproq namligi bo„yicha 
belgilanadi. 
O„tloqi va o„tloq-botqoq-tuproqlarda (zaxob 1 m atrofida) amal davri 
davomida 0-50 sm. tuproq qatlami namligi hisobga olinadi.