38
Молия вазирлиги ҳузуридаги суғурта бозорини ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси суғурта бозори профессионал иштирокчилари
бўлган суғурта компаниялари маълумотларидан фойдаланилди.
Ушбу илмий тадқиқотда суғурта фаолияти бўйича охирги 5
йиллик
статистик маълумотлари ишлатилган. Шу билан бирга суғурта бозорини
ривожланиш кўсаткичларига доир ўқув қўлланмаларда, илмий мақола,
илмий анжуман тезисларида келтирилган сататистик маълумотлардан ва
“Ўзагросуғурта” АЖ компанияси йиллик ҳисоботларининг статистик
маълумотларидан фойдаланилган.
3.3. Таҳлил учун қўлланиладиган усуллар
Илмий тадқиқотларда одатда иккита энг кенг тарқалган тадқиқот
стратегиясини ажратиш одатий ҳолдир: миқдорий ва сифатли миқдорий
стратегия гипотезани ёки назарияни текшириш учун чегара ёндашувидан
фойдаланиш билан боғлиқ бўлиб, табиат
фанларининг позитивистик
ёндашувига таянади ва унинг моҳиятига объективдир. Сифатли стратегия
назарияни ривожлантиришга индуктив ёндашишга, позитивизмни бекор
қилишга, ижтимоий ҳақиқатнинг шахсий талқинига этиборни қаратади ва
унинг мазмунида конструктивдир.
Ҳар бир стратегия маълум маълумотларни йиғиш ва таҳлил
усулларидан фойдаланишни ўз ичига олади. Миқдорий стратегия рақамли
маълумотларни тўплаш (оммавий сўровларни кодлаш, йиғилган тест
маълумотлари ва бошқалар) асосида ва уларни таҳлил қилиш учун
математик статистика усулларини қўллашга асосланган. Ўз навбатида,
сифат стратегияси матнли маълумотларни тўплаш (индивидуал
интервюлар матнлари, маълумотларни ўз
ичига олган кузатувлар ва
бошқалар) ва уларни махсус таҳлил усуллари орқали кейинги тузилишига
асосланади.
39
1990-йилларнинг бошидан бошлаб, ақлга асосланган ва ишончли
натижаларга эришиш учун маълумотлар сифатини ва миқдорий
стратегияларидан маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш усулларини
интеграциялашдан иборат аралаш стратегия фаол ривожлана бошлади.
Биз ўз тадқиқотимизда сифат ва миқдорий
усуллардан кенг
фойдаланганмиз. Бунда бир қатор назарий усуллардан, яъни фикрлашнинг
асосида бўлмиш таҳлил ва синтез, солиштириш, абстраглаш ва
конкретизациялаш,
умумлаштириш, формализациялаш, индукция ва
дедукция, аналогияларни келтириш, моделлаштириш ва ниҳоят ақлий
эксперимент каби усуллар ўзаро боғлиқ ҳолда фойдаланилди.
Тадқиқотимизда синтез элементлари ҳам ишлатилгандир. Синтез бу оддий
уммалаштириш эмас, балки тушунган ҳолда бирлаштиришдир. Агар
ҳодисаларни бир бирига бирлаштириб қўйсак, улар ўртасида
тизимли
боғлиқлик вужудга келмайди ва натижада фақатгина хаотик фактлар
мажмуаси юзага келади.
Тадқиқотларда кенг ишлатиладиган таққослаш усули ҳам ушбу
тадқиқотда фойдаланилгандир. Унда маълумотлар асосан аввалги
йиллардаги ҳолатлар билан таққосланиб ўсиш ёки камайиш динамикалари
ўраганилган. Таққослаш бу ўрганиш операцияларидан бири бўлиб,
объектиларнинг ўхшашлиги ёки ҳар хиллигидан келиб чиқади. Таққослаш
натижасида объектларнинг миқдорий ва сифат характеристикалари
аниқланади, уларни классификация қилиш, тартиблаш ва баҳолаш имкони
яратилади. Таққослаш жараёнида бир ўзгарувчи ёки объект ўлчов бўйича
бошқа объект ёки ўзгарувчи билан бир хил кўринишда бўлиши лозим. Акс
ҳолда таққослаш мазмуни йўқолади. Бизнинг ҳолатда банкларнинг лизинг
хизматлари
бозорларидаги
лизинг
оперциялари
ҳажми
лизинг
компаниялари томонидан бажарилган лизинг операциялари ҳажми
билан
таққосланган. Бу эса бир хил кўрсаткичлардаги таққослаш бўлиб,
ишончли умумий хулосаларни ясашга ёрдам беради. Бундан ташқари
40
тадқиқотда бир қатор бошқа таққослаш усулидан фойдаланган ҳолда
таҳлиллар амалга оширилгандир.
Қисман тадқиқотда абстракция усулларидан ҳам фойдаланилди. Яъни
абстракция бу фикр юритишнинг асосий операцияларидан бўлиб,
объектнинг алоҳида хусусиятлари, ҳолати, ўзига хос томонларини “тоза”
ва бошқа таъсир этувчи омиллардан “айри” ҳолда кўриш имконини
беради. Ушбу тадқиқотда мета-анализ каби илмий методик усул ҳам
ишлатилган - олимлар жавобгарлик суғуртаси мавзудаги барча керакли
тадқиқотларни тўпланди, уларни
умумлаштирилди ва хулосалар
чиқарилди.
Маълумотларнинг
аксарият
қисми
рақамларда
ифодаланганлиги инобатга олинадиган бўлса, асосан миқдорий
усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва
тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилди.
