Nazariy m a’lumot
MUSAMMAN VA MUASHSHAR
Musulmon Sharqi mumtoz adabiyotida she’riy
shakllar asrlar
mobaynida sayqallanib, ishlanib, muayyan, qat’iy qoliplarga
aylangan. G ‘azal, ruboiy, qit’a, tuyuq (bu faqat turkiy adabiyotda
mavjud janr hisoblanadi) bunga yorqin misol bo‘la oladi. Shoir
ana shu mavjud qolip doirasidagina
ijodkorlik namunalarini
ko‘rsatishi, tajdid (yangilik — novatorlik) qilishi mumkin, xolos.
Shakllar ko‘p hollarda bandning necha misradan iboratligi va
qofiya tizimiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ikki misradan iborat band
«bayt»
deyiladi. Baytlar ham ikki xilbo‘ladi: agar barcha juft misralar
o‘zaro qofiyalanislii qoida tusini olgan bo‘lsa, bu
«masnaviy»
deyiladi.
Bu — alohidajanr. Dostonlar masnaviy tarzida bitiladi.
G ‘azalning bandlari ham baytlardan iborat bo‘ladi. Biroq endi
bu baytlaming birinchisi (matla’) xuddi masnaviydagi kabi bir-
biriga qofiyalangan ikki misradan tashkil topadi.
Qolgan baytlaming
ikkinclii misrasigina qofiyali bo‘lislii va endi shu matla’dagi qofiyaga
ohangdoshlik qilislii lozim.
Qit’a ham baytlardan tashkil topadi. Biroq shaklan g‘azaldan
farqi shundaki, uning matla’si yo‘q: xuddi g‘azalning o‘rtadagi
bir necha baytini yulib olganga o‘xshaydi. Shuning uchun
«qit’a»
so‘zi aynan
«bo'lak», «parcha»
degan m a’noni anglatadi.
0 ‘zbek mumtoz adabiyotida she’riy shakllami aniqlashtirishga
xizmat qiladigan
«musammat»
degan tushuncha ham bor. Bu arabcha
so‘z lug‘aviy
jihatdan
«ipga terilgan marvarid»
degan m a’noni
anglatadi. Uning istilohiy ma’nosi ham shundan kelib cliiqadi. Ya’ni
bu tushuncha she’rlar bandlarining baytdan tashqari turlarini
anglatuvchi umumiy atama hisoblanadi.
Musammatlar, yaratilish xususiyatiga ko‘ra, awalo, ikkigabo‘linadi:
1. Mustaqil
(ta b ’i xud)
musammatlar.
2 Tazmin (biror g‘azal asosida — zaminida yaratilgan) musam
matlar.
Musammatlami bandlardagi misralaming soniga qarab ham bir
necha turga ajratish mumkin:
1. Musallas (har bandi uch misradan tashkil topgan) musam
matlar.
2. Murabba’ (har bandi to ‘rt misradan tashkil topgan) musam
matlar.
3. Muxammas (har bandi besh misradan tashkil topgan)
musammatlar.
4. M usaddas (har bandi olti m isradan tashkil topgan)
musammatlar.
M usabba’ (har bandi yetti m isradan tashkil topgan)
musammatlar.
6.
Musamman (har bandi sakkiz misradan tashkil topgan)
musammatlar.
Mustasne’ yoki tasne’ (har bandi to ‘qqiz misradan tashkil
topgan) musammatlar.
8.
Muashshar yoki mashru’ (har bandi o‘n misradan tashkil
topgan) musammatlar.
Musammatlar qofiya tizimi ham to ‘rtga bo‘linadi:
1. Musammatlar, xuddi g‘azal kabi, qat’iy qofiya tizimiga amal
qilishni talab etadi, ya’ni birinclii bandning barcha misralari o‘zaro
qofiyalanib, keyingi bandlaming faqat oxirgi satrlari
birinclii
bandga (masalan, musamman musammatda:
a -a -a-a-a-a-a-a,
b-b-b-b-b-b-b-a, d-d-d-d-d-d-d-a
va hokazo tarzda) qofiyalanadi.
2. Musammatlaming ikkinclii bir turida keyingi bandlarning
oxirgi bir emas, ikki misrasi birinclii band qofiyasiga (masalan,
musamman musammatda:
a -a -a -a -a -a -a -a , b-b-b-b-b-b-a-a,
d -d -d -d -d -d -a -a v
a hokazo tarzda) ohangdoshbo‘ladi.
3. Musammatlaming shunday turi ham borki,
unda oxirgi ikki
misra barcha bandlarda aynan — naqarot kabi takrorlanadi. Masalan,
Zokiijon Furqatning jami yettibandli «Sayding qo‘yaber, sayyod...»
musaddasi shunday. Ya’ni uning birinclii bandi
a-a-a-a-a-a
tarzida
qofiyalangan. Keyingi olti bandning dastlabki to ‘rt misrasi
b-b-b-
b, d-d-d-d, f - f - f - f g-g-g-g, h-h-h-h, i-i-i-i
tarzida qofiyalangan.
Lekin oxirgi ikki, ya’ni beshinclii va oltinchi misralar aynan —
naqarot tarzida takrorlanib keladi. Shu jihati bilan bu musammatning
a -a -a - a - a -a , b -b -b -b -a -a , d -d - d - d - a -a
va
hokazo tarzda
qofiyalanadigan turidan farq qiladi.
4. Musammatning yana bir turi bor. Bunda birinclii bandning
barcha misralari bir qofiyaga bo‘ysundirilmagan bo‘ladi. Masalan,
Nodiraning darsda ko‘rib o‘tilgan birinclii bandi
a-a-a-a-a-a-a-a-
b-b
tarzida qofiyalangan muashshari shunday. Asar jami o‘nbanddan
iborat. Ko‘rganingizdek, uning keyingi bandlari dastlabki sakkiz misrasi
b-b-b-b-b-b-b-b, d-d-d-d-d-d-d-d, f-f-f-f-f-f-f-f
va hokazo tarzda
qofiyalanib keladi-da, to‘qqizinchi va o‘ninchi misralar sifatida birinclii
bandning oxiridagi ikki misra aynan naqarot tarzida takrorlanadi.
