Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ijtim o iy ja r a y o n la r n i m o d e lla sh tir ish . 
B o s h q a r i s h n a z a r i y a s i d a
o b y ek tn in g xossalari, bosh q arilish bilan b o g ‘liq b o 'lg a n reaksiyalarini bi- 
lish va qo'y ilgan m a q sa d g a erishish u c h u n ularning m a ’lum bir yo'nalishi 
bo'lishi lozim. Vazifani tu sh u n ish va rasmiy ravishda t a ’rif berish boshqarish- 
d a n k am b o 'lm a g a n m u rak k a b lik k a ega bo 'lad i. M u a y y a n vazifalar j u m ­
lasiga “ja m iy a t, a t r o f - m u h i t ” kabi m u r a k k a b tiz im d a g i b ir-biri bilan
qaram a-qarshi ten d en siy alar o'rtasida kom prom iss h o latlam i qidirib topish- 
ni misol tariqasida keltirib o 'tis h m u m k in bo 'lad i. M a te m a tik a n in g m oja- 
roviy vaziyatlarining y e c h im in i tahlil qiluvchi b o 'lim i bo 'lib , bu t u s h u n -
c ha asosida m a sa la n in g ijtim oiy yechim i, y a ’ni h a m m a to m o n la r m a n -
faatiga shikast y etk a z ilm a y d ig a n (tizim ning barqarorligi) yechim i bo'lishi 
kerak. Tarixdan m a ’lu m k i, kom p ro m issg a erishmaslik urushlam i va boshqa 
m ojarolarni yuzaga keltirib insoniyat rivojlanishini o rqaga tortgan.
H a r q a n d a y k o m p r o m is s g a q a d a m va x atti-h a ra k atlarn in g m a ’lu m ket- 
m a-ketligi orqali erishiladi. M asalan, ekologik m u a m m o la r n in g y ech im id a 
g o m e o s ta tik h o la tn in g i z d a n chiqishi belgilangan ch e g a ra d an chiqib ket- 
g a n d a g in a sodir b o'lishi m u m k in . Bu narsalam i e ’tiborga olgan h o ld a m a n
etish tiz im la rin in g r a s m iy ch e g a ra larin i belgilash yoki g o m e o s ta z m n i 
t a ’minlovchi m in im a l c h e g a ra n i belgilash im k o n in i yaratadi. Iqtisodiyot- 
n in g b o sh q a rilish id a q a r a m a - q a r s h i jih a tla r n in g z a m o n a v iy yig'indisi, 
sh u n in g d e k , harbiy ish n in g nazariyasi va am aliyoti u m u m iy mojaroli va- 
ziyatlar bayonining m a te m a tik jihatlarini, ya’ni u m u m iy strategiyani hayotga 
tatbiq etishni t a q o z o qiladi. 1944-yil A Q S h da m a te m a tik va fizik D jon fon 
N e y m a n va iqtisodchi O s k a r M o rg e n sh te rn a la rn in g “ o 'y in nazariyasi va 
iqtisodiy x u lq -a tv o r” d e b n o m la n g a n kitobi n a sh rd a n chiqariladi. U n d a
raqobatli iqtisodiyot u c h u n xos b o 'lg an q a ro r qabul qilish uslublarining 
m a te m a tik masalalari m u h o k a m a etilgan. K eyinchalik o 'y in la r nazariyasi 
m o jaro larn in g u m u m iy m a te m a tik nazariyasiga aylanadi. U n d a n iqtisodiy, 
harbiy, h u q u q iy jih a t l a r , yashash u c h u n biologik ku rash bilan b o g 'liq
20

---

t o ‘qnashuvlar, h a r xil o ‘yinli strategiyalar bay o n qilinadi. Q a r a m a -q a rs h i 
m anfaatli o ‘y in lar (Antagonistik o 'y in la r ) d a m aksim al y u tu q q a erishish 
strategiyasi o p tim a l hisoblanadi. B u n d a raq o b at m o ja ro n in g xillaridan biri 
bo'ladi. O p tim allash g an xulq-atvor qoidasi nazariyaning m a rk a z id a b o ‘lib, 
t o m o n la r d a n birining g ‘alabasiga olib keladi.
Ijtimoiy fikrni shakllantirishning sxolastik m odeli G .X a k e n to m o n i d a n
u n in g “ S in e r g e t i k a ” asarida ishlab ch iq ilg a n . B u n d a e n g keyingi ish 
m ak ro sk o p ik o'z g aru v ch an lik n i to p is h b o ‘lib, u ijtim oiy h o d isa la rn in g
bayonini ko'rsatadi. Bu olim ehtiyotkorlik bilan ikki xil q a r a m a - q a r s h i, 
y a ’ni “ h a ” yoki ” y o ‘q “ (+ va -) fikrlarni ta n la b olib in d iv id iu m larn in g
tegishli fikr-m ulohazalari miqdori sifatida qabul qildi. B u n d a ijtim oiy fikr- 
larning shakllanishi bu raqam larning o ‘zgarishi tarzida izohlandi. Hosil 
qilingan natijalar ferrom agnetika u c h u n ishlab chiqilgan Izing m odeliga 
m os kelib, ichki va tashqi param etrlard ag i o 'zg arish lar y ec h im in i to p ish - 
ga xizmat qiladi. Tashqi t a ’s irla r b o 'lm a g a n holatlarda ikki xil natija bo'lishi 
m um kin. F ik r-m u lo h a z a la m in g o 'z garuvchanligida ja m o a d a fikrlarning bir 
markazli turi n a m o y o n bo'ladi. Individium larning a n c h a b a r q a ro r aloqalari 
holatida ikkita bir-biriga q a ra m a -q arsh i fikrlar shakllanadi, bu “j a m i y a t ­
ning q u tb la n ish i”ga m os keladi.
Bu m o d el b a r q a r o r b o 'lm a g a n h o la tn i sifatiy j i h a t d a n tu s h u n tir is h
im konini y aratadi, ushbu holat in d iv id iu m larn in g o 'z a r o aloqalari kritik 
qiymatga ega b o 'lg a n holatdagi ijtimoiy tavsifga ega bo 'lad i. B arp o b o 'lg a n
g u ru h la r siyraklashadi va ularning qaysisi kuchliroq ekanligi n o a n iq b o 'lib
qoladi. J a m iy a tn in g bu holatida fazali o 'tis h nazariyasida q o 'lla n ila d ig a n
kritik fluktuatsiya (m olekulalarninggazdagi tekis taqsim lanishining vaqtincha 
cheklanishi) kritik susayish va bo sh q alarg a xos t u s h u n c h a n i ishlatish lo- 
zim bo'ladi. G . X a k e n buni nam o y ish etish u c h u n F ran siy ad a 1968-yilda 
b o 'lib o 'tg a n talab alarn in g g 'alay o n in i keltirib, bu j a r a y o n la r n in g sxolas- 
tikligi u c h u n bir yechim li qarorga kelib bo'lm asligini e ’t i r o f etdi. Chiziqli 
m odellarni k ib e r n e tik a n in g g o m e o s ta tik a b o 'lim id a h a m q o 'lla s h m u m k i n
bo'ladi.
K .B ern ar, U . K e n n o n , R .E sh b ilarn in g ishlaridan keyin g o m e o s t a t i k
m e x an izm larn i b o shqarishning q a ra m a -q a rs h ilik la r birligini b o s h q a ru v c h i 
ichki q a ra m a -q arsh ilik la r bilan birgalikda k o 'rib chiqish lozim ligi e ’t i r o f
etildi. B unday tiz im la rd a yuqoridagi q a ra m a -q a rs h ilik la r b o sh q a rilu v c h i 
“ lssiq z a h ira ” sifatida o'zini n a m o y o n qiladi.
G om ostatika chegarasida ichki omillar antagonistlaming yemiruvchi t a ’siri 
“ yopishtiruvchi” va neytrallovchi tarzida b ay o n qilinadigan b a rq a ro r m o d e l- 
l a r h a m mavjud. Bunday “yopishtiruvchi” samarali holatda “antagonistlar”dan 
birida boshqarish apparatining yemirilishi va uning “satellit”ga (ittifoqchiga)
21

---

aylanishi, boshqasining esa yo'lboshchiga aylanishi yuz beradi. O datda bunga 
misol t a r iq a s id a j a h o n s is te m a s id a S S S R va A Q S h ( Y u .M .G o r s k i y , 
V.Lavshuk) lar keltiriladi (S S S R n in g yemirilishi).
Barqarorlik m u a m m o la r i yech im in i k o ‘p karra te kshiruvdan o ‘tgan 
chiziqli b o 'lm a g a n baliqchilik m odelida ko'rib chiqam iz. M o d eln in g oddiy 
v ariantida