Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Dj. U otson va F.Kriklar 
oc h ib berdilar. Bu kashfiyotlar 
m olekulyar biologiya, gen injeneriya va biotexnologiya fanlarini rivojlanti- 
rishga asos soldi.
T ab ia tsh u n o slik n in g asosiy m u v a ffa q iy a tlarid a n biri 
V .l.V ernadskiy
to m o n id a n yaratilgan biogeokim yo va biosfera t o ‘g'risidagi t a ’lim ot (1926) 
V N .
Sukachev 
asoslagan biogcotsenoz h a m d a
A.Tensli 
(1935) asoslagan 
ekosistcma to'g'risidagi t a ’limotlardir.
Yaqin kunlargacha ta biatshunoslik fani faqatgina Y e r y u z i d a tarqalgan 
tirik tabiatni o'rganishga m oslanib qolgan edi. Biroq hozirgi z a m o n fan- 
larining taraqqiyoti natijasida s h u n d a y reaktiv u ch u v ch i a p p a r a tla r p ay d o
b o'ldiki, ular y o rd am id a kosm osga chiqib, u verdagi biologik ja ra y o n la rn i
15

---

o ‘rganish m u m k in b o 'lib qoldi, y a ’ni boshqacha aytganda kosmik biologiya 
(tabiatshunoslik) fani p a y d o bo'ladi.
ADABIYOTLAR:
1. А .А .С лю сарев. Б иологи я с об щ ей ген ети к ой . И зд. “ М еди ц и н а" -М .:
1970, ст р .5 — 11.
2. R asu lov М . 0 ‘rta O siy o ta b ia tsh u n o slik fani tarixidan. -T o s h k e n t.:
“ O 'zbekiston" nashriyoti, 1983, 4 -1 4 -b e tla r .
3. U m um iy biologiya. Akademik Yo. T o ‘raqulov tahriri ostida. —Toshkent: 1996,
2 0 4 - 2 1 2 -betlar.
II BOB. TABIATSHUNOSLIK MODELLARI VA
JAMIYATDAGI JARAYONLARI
Dunyoning tabiiy-ilm iy qiyofasi va ijtimoiy ong
Qadimgi G retsiy ad a tabiat va jam iyat t o ‘g ‘risidagi fanlar bir-biri bilan 
uzviy bog'liq edi. R u h va materiyaning ajralishini atomistik nazariya boshlab 
berdi. U yg'onish davri tabiatini tadqiq qilishning eksperimental yo'lini ochib 
berdi. Bu narsa o ‘z navbatida tajribalaiia asoslangan m a ’lu m o tlam i nazariy 
jihatdan m a te m a tik a asosida t a ’riflashga im kon beradi. G u m a n i t a r b ilim - 
lam ing tabiiy-ilm iy bilim lardan ajraiishi yangi davrga t o ‘g‘ri keladi. X u d o va 
o d a m d u n y o sig a t a ’r if berishni to 'x ta tib q o 'y ish natijasida ilm -fa n va 
sanoatning rivojlanishiga keng yo‘l ochdi. Lekin keyingi paytda aniqlanishicha, 
ilmiy realizm inson va tabiat u c h u n salbiy oqibatli bo'lib chiqdi.
F a n erishgan y u tu q la r, ayniqsa, m ex a n ik a va fizikaning y utuqlari sh u
xildagi ish o n c h n in g yuzaga kelishiga sababchi bo'ldiki, g o 'y o h a r q a n d a y
ja rayonlarni fazoviy j is m la r trayektoriyasini o ld in d a n aytib berish kabi 
o ld in d a n bo sh q arish m u m k i n b o 'lg a n bu xildagi yanglishishlar ijtim oiy 
fanlar b o 'y ic h a h a m kuzatildi.
Hozirgi d u n y o n in g fizik tasviri o 'z g a rib ketdi. Yangi d u n y o q a ra sh e v o ­
lyutsiya va d u n y o n i n g birligi g'oyalariga e h tim o lla r va o 'z - o 'z i n i tashkil 
qilish (tuzish)ga asoslangandir. Bu tu s h u n c h a , albatta, g u m a n ita r b ilim - 
larda h a m n a m o y o n bo'lishi lozim. M asalan, Rim klubining a ’zosi A m erik a 
astrofizigi E.Y A nch evolyutsiyaning fluktuatsion nazariyasini siyosiy n azari- 
yagacha rivojlantirish kerak, deb hisoblaydi. O 'z davrida K .M ark s tabiiy — 
ilmiy bilim larga aso slan ib xuddi s h u n d a y qilgan edi. S huning u c h u n o 't g a n
asrdagi d u n y o n in g m u v o z a n a tli va statik ko'rinishi insoniyat tarix in in g
so'nggi nuq tag a t o m o n harakati sinfsiz jam iy atg a intilishi bilan b o g 'liq
n azariy an in g p a y d o bo'lishisiz y a k u n la n m a s edi. Bugungi k u n d a bu t u -
s h u n c h a l a r n i n g y e n g i l i s h i d u n y o n i n g t a b i i y - i l m i y k o 'r i n i s h i g a o i d
16

---

t a ’sa w u rla rn in g o ‘zgarishi tufayli am alg a o s h m o q d a . Falsafa darsligida 
“ Z am o n a v iy taqsim lash tizim idan foydalanilsa, jam iy atn i tashqi m u h it 
bilan energiya m o d d a alm ashinib turuvchi o c h iq tizim ga kiritish m u m k in . 
M e h n a t va ishlab chiqarish ja ray o n id a jam iy a t va tabiat o ‘rtasida d o im iy
ravishda m o d d a a lm a s h in is h sodir b o ‘ladi“ , — d e b yozilgan. A n e h a sxolastik 
b o iis h ig a q a ra m a y , biosotsial hodisalar fizikaviy-texnikaviy hodisalarga 
o ‘xshab ketadi. Shubhasiz, ularning t o ‘lqinsim on tabiati o ‘zaro o ‘xshashdir. 
Ijtimoiy h o disalarning davriyligi tabiat va o d a m n i n g siklliligi bilan b o g ‘liq 
bo'lib, u davriy ravishda takrorlanib turadi. Geobiologiyaning asoschilaridan 
biri A leksandr Leonidovich Chijevskiy (1897—1964) ( m a ’lu m o ti jih a tid a n
tibbiyot xodim i va tarixchi) quyidagicha yozadi: “Agar biz bu sikllilik- 
ning ko'rinishini tasviriy tarzda t a s a w u r qilishga harakat qiladigan b o 'lsak , 
biz bir-biriga q o 'sh ilib ketadigan yoki bir-birini kesib o 'ta d ig a n s in u so id la r 
to 'p la m in i hosil qilgan b o ‘lar edik. ...bu cheksiz sonli h a r xil k attalik- 
lardagi k o'tarilish va pastga tushishga u m u m d u n y o v iy puls m a ro m la ri 
nam o y o n bo 'lad i, b u n d a tabiatning u m u m dinam ikasi biri ketidan boshqasi 
o 'z a r o mos holdagi rez o n a n sd a b o 'la d i" .
H o zirch a ijtimoiy to 'lq in s im o n j a ra y o n la r e n d i tadqiq qilina b o s h la n -
di, lekin te b ra n ish la r nazariyasi shakllangan tu s h u n c h a la r u larning tahlili 
u c h u n hozirning o 'z id a y o q q o 'llan ila bo sh lan d i. Ja m iy a tn in g taraq q iy o ti 
takrorlanish va sikllilik elem entlariga ega b o 'lg a n spiralsim on q a y tm a s ja ra - 
yon sifatida t a s a w u r qilinm oqdaki, u dialek tik an in g inkorni in k o r q o n u -
ni va q a ra m a -q arsh ilik la r birligi va kurashi q o n u n i nuqtayi n a z a rid a n tal- 
qin qilinm oqda. Sotsiologik tad q iq o tla r o 'z ichiga “ Ijtimoiy j a r a y o n n in g
b o s h q a rilish i“ ni, “ sotsial m o ja ro la r" , “ m a d a n i y a t , siyosat, iq tiso d iy o t 
h a m d a ijtimoiy tizim larn in g o 'z - o 'z i d a n tashkil bo'lishi va o 'z - o ' z i d a n
boshqarilishi”ga xos ijtimoiy institutlarning xususiyatlarini tahlil qilishga 
asoslangan.
Yangi tabiiy fan lar yutuqlariga ta y a n a d ig a n d u n y o q a ra s h e h tim o lla r , 
tasodiflar, ta n la sh la r, axborotlar va ularni ko d lash asosida ish yuritishga 
asoslangan. Bizning hayotim izga kibernetika va E H M n i n g s h id d a t bilan 
kirib kelishi o 'z in in g oqibat ko'rsatkichi jih a tid a n kitobni c h o p etilishini 
boshlash ko'rsatkichiga nisbatan h a m u n c h a u lk a n ro q o 'zg arish lam i yuzaga 
keltiradi. M ikro va n a n o elektron tex n o lo g iy alar hisoblash m a s h in a la ri- 
ning mislsiz darajada miqdoriy ko'payishi, arzonlashuvini t a ’minlaydi h a m d a
kom p y u ter axborot tarm o g 'in i om m aviy iste’m olchilarning foydalari u c h u n
im koniyat yaratadi. Bu o'z garishlar a x b o ro tn i uzatish va q a y ta ishlash 
vositlariga h a m tegishli bo'ladi.
T a ’lim texnologiyalarida o'q ituvchi bilan b o 'la d ig a n shaxsiy s u h b a t, 
leksiya, m u lo q o tn in g roli kam aya boshladi. U n in g o 'rn ig a m a s o fa d a n (d is­
2 - 1 5
17

---

ta n t) t a ’lim berish kirib kelm o q d a. Bu t a ’lim da alo q an in g yangi kanallari 
va u m u m d u n y o v iy ax b o ro t resurslari, m asalan, “ I n te rn e t" tizim idan foy­
dalanish odat b o 'lib b o rm o q d a .
Insoniyat industrial davridan postindustrial davriga, y a ’ni inform at - 
sion davriga kirib b o r m o q d a . Bu Yerning h a r q a n d a y joyida istiqom at 
qiluvchi har q an d a y kishi u c h u n axborot m an b alarid an bemalol foydalanish 
im koniyati mavjudligini ko'rsatadi. Aksincha, k o 'p o d a m la r t o m o n id a n
yuzaga keltirilgan yangi ax b o ro tla r juda tez ravishda b u tu n insoniyat u c h u n
boylikka aylanadi. T a b iatsh u n o slik t o m o n i d a n hosil qilingan xulosa, ya'ni 
o 'z - o 'z in i boshqarish tizim ining xususiy ichki zaruriy o'zgarishlaridir, degan 
xulosa ijtimoiy ja ra y o n la r u c h u n ham xosdir. Aslida bu moddiy tuzilmalarni 
stixiyali evolyutsion-biologik tashkiliy jih a td a n ijtimoiy-tashkiliy darajasiga 
o ‘tish dem ak d ir. K ro p o tk in n in g e ’tiro f etishicha, insoniyat hayvonlardagi 
ijtimoiy h u lq -a tv o r xususiyatlarini k o 'rsatad ig an o 'z in in g m e h n a t faoliya- 
ti tufayli ajralib chiqib, tashqi m uhit bilan o 'z m u n o sab atlarin in g ijtimoiy 
shakliga aylantirishga erishgan.
D a v rn in g rejasiga asoslanib, evolyutsiyaning progressiv q o n u n la rin i 
ta d q iq qilish asosida u c h ta asosiy qoidani ajratish m u m k in :
1. Biotik m u h itn in g m urakkablashuvi, tirik m avjudotning tirik mavjudot 
bilan o 'z a r o aloqasi.
2. Rivojlanishning y o 'n alish in i belgilovchi ichki ja ra y o n la r rivojlanishi- 
ning bosqichlarining natijasidir.
3. Evolyutsiya ja ra y o n id a antrapogen omil d o m in a n t ahamivatga egadir.
T iz im la rn in g o 'z - o ' z i d a n tashkil bo'lishiga oid tu s h u n c h a la r asosida
in s o n iy atn in g tabiiy-tarixiy rivojlanishini o 'rg a n ish , evolyutsiyaning yaxlit 
nazariyasini yaratish u c h u n im k o n iy atlar ochadi.
M oiseev evolyutsiyaning h a r bir bosqichi ikki tarm oqli tavsifga ega 
b o 'lis h i m u m k in lig in i e ' t i r o f etib, h a r la h z a d a u k u tilm a g a n natijali 
y o 'n a lis h bo'lib ketishi m u m k in , lekin in son intellektining rivojlanishi 
tashqi axborotga u n in g m u q o b il tarzda m u n o sa b a t bildirish, hodisalarni 
old in d an bashorat qilish va tegishli yechimlarga kelish imkoniyatini yaratadi. 
Yangi ijtimoiy m u n o s a b a tla m in g shakllanishida qadim gi ibtidoiy ja m o a tc h -
ilikka b a rh a m berildi, bu ja ra y o n n in g yuz berishi sakrashlar orqali dialek- 
tik in k o r etish yo'li bilan a m alg a osha boshladi. T u rlarn in g differcnsiatsi- 
yasi va g u ru h la rn in g h a r xil sifatliligi h a m d a bu “ m orfologik" o 'z g a rish la r 
integratsiva shak ih rin i evolyutsion samaradorligini t a ’minlovchi omil sitatida 
n a m o y o n bo'ldi. O 'z naslini qoldirish im koniga kuchli vakillar bilan birga 
i n d i v i d l a r n i n
i . v i m in te l l e k t u a l va b o s h q a (shaxsiy) x u s u s iv a tla ri. 
s h u n in g d e k , p o d a d a j a m o a n i n g eng yaxshi sifatlarini n a m o y o n qilgan 
I'zobiri ko'p ro q ega b o 'la d i Podalararo k o m m u n ik atsiy a ( m unosabat )larda
18

---

ochiq tizimli holat n am o y o n b o ‘lsa, g u ru h la ra ro tanlov g u ru h n in g m u -
vaffaqiyatlarini belgilaydi. Bu narsalar guruhli tizim da ilg‘orlikni bildirib 
sotsiogenez ja ra y o n id a tajribani qayd etish, t o ‘plash va u z a tish n in g b ar- 
q aro r ravishda bo'lishini t a ’minlaydi.
I n s o n i y a t n i n g p o te n s ia l i m k o n i y a t l a r i n i n g yu q o ri d a r a ja d a lig i va 
zam onaviy ja m iy a tn in g tashkiliy tizim in in g sam arasiz bo'lishi sharoitiga 
tatbiq qilinishining past ko'rsatkichda bo'lishi rivojlanishning xavfli yo'n alish 
olishiga sababchi bo'lishi m u m k in . U o ‘z - o ‘zidan taraqqiyot yo'liga h a m , 
o'z-o'zini yemirish y o ‘liga ham kirib ketishi m um kin. XVIII asrda M opertyu 
m exanikada t a ’sir deb n o m lan g an , kattalik u c h u n ekstremal tam o y iln i 
ilgari surgan p a y td a , Eyler h a m m a real trayektoriya im k o n iy atlarid an ular 
bo'ylab, albatta, faqat m in im u m g'oyasi ta n la n m a s d a n , balki m a k s im u m
ha m b o lis h i m u m k in deb e ’tiro f etdi.
M uhimi, bosh lan g 'ich raqam nol, y a ’ni e k stre m u m sharoitini q o n iq tira - 
di, shuning u c h u n m exanika bilan analogik (b u tu n ta biatshunoslik bilan 
h a m ) sxemani rivojlantirib aytish m u m k in k i, tirik tabiatda e k s tr e m u m
t a ’sirning m a k s im u m i real bo'lsa, notirik tabiatda m in im u m i real b o 'la d i. 
Jam iy a tn in g rivojlanish yoki yemirilish t o m o n harakati istiqboli u n in g
tizim li tashkiliy darajasiga bog'liq b o 'la d i. Tizim li tashkiliy darajasini 
belgilovchi m e z o n l a r qatoriga va d e m a k , ijtimoiy ja m iy a tn in g nisbiy b ar- 
qarorligi z a m o n a v iy faylasuf L .M .G u t n e r n i n g fikriga k o 'ra , “ tiz im n in g
tashkiliy m uhitdagi destruktiv te n d e n siy a la r va ta'sirlarga qarshi tu r a oli- 
shi, m u v o z a n a tli va m u v o z a n a tsiz ja r a y o n l a r , g r a d ie n tla r d arajasi va 
boshqalardagi nisbatlarning o'rtasidagi nuiianosiblikni saqlab turish kira- 
di".
Jam iyatning rivojlanishi uning tizimli tashkiliy jihatiga bog'liq, u obyek- 
tiv va subyektiv s a b ab lar bilan belgilanadi. Ikkilam chi. yoki subyektiv 
sabablar sifatida o d a td a . ong, bilim darajasi va intcllcktual ta fa k k u r q i ­
lish darajasi, ruhiy va m adaniy holati kabilarni ajratish m u m k in . J a m i y a ­
tn in g tizimli tashkiliy tuzilish jarayoni in s o n iy atn in g tarixiy tajribasiga 
k o ’ra, voqealarni tu sh u n ish va baholashdagi k o m p e tc n tlik darajasi m a ’lu m
m aqsadga erishish y o'lini va vositasini aniqlash orqali ta 'm i n l a n a d i . Bu 
h olatda ja m iy a tn in g rivojlanishi t o m o n y o 'n a ltirilg a n va m a 'l u m o t l a m i
havoyi va aldash orqali bayon etilishidan xoli b o 'lg a n y o l n i in k o r etish 
asosida rivojlanishga o 'tiladi. F a y la s u f V .V .Selivanov fikriga m u v o fiq , 
odamiylikka oid m ohiyatli jihatlarning k o 'p qirrali tarzda n a m o y o n bo'lishi 
s a n ’at hisoblanadi. U insonni u n in g z a m o n a v iy darajadagi m a d a n iy a t 
darajasigacha k o 'ta rib ulug'laydi. U n in g tafakkuri tushunchasi ja m iy a tn in g
tashkiliy va o 'z - o ' z i d a n rivojlanish d arajasining in'ikosiga avlanadi. X V III 
asrning oxiri X IX a s m in g boshlarida K an t, G e g e l, Sngelling va Fixtelar-
19

---

n in g p a y d o b o 'lis h b ila n b irg a lik d a G y o te , S h ille r, B e tx o v e n la rn in g
G e r m a n i y a d a b ird a n ig a p a y d o bo'lishi tasodifiy h o d isa em as. F a n va 
s a n o a tn in g g u llab -y ash n ash jarayonlari o ‘zaro bir-biri bilan b o g ‘liq b o 'lib , 
rivojlanishining jad alla sh u v id a n darak beradi. Biroz keyinroq xuddi shu 
xildagi ja ra y o n Rossiyada h a m yuz berdi, bu u lu g ‘ z o tla r jum lasiga o lim - 
la rdan: G .V .P le x a n o v , V .V .R o z a n o v , N .A .K r o p o tk in , N . A. Berdyayev, 
P . A . S o r o k i n , G . P . F e d a t o v , G . P . F l o r e n s k i y , K . E . S i o l k o v s k i y ,
V .I.V e rn a d s k iy , N . D . K o n d r a t y e v , N .I .V a v ilo v la r kirsa, A .P .C h e x o v , 
L . N . T o l s t o y , F . M . D o s t o y e v s k i y , S . V . R a x m a n i n o v , A . N . S k r y a b i n ,
I.E .R e p in , 1.1.Levitan, K.S.Stanislavskiy, A .A .B loklar esa sa n ’at arb o b - 
lari sifatida gavdalandilar.