Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Abu Ali ibn Sino (9 8 0 —1 0 3 7 ). 
M arkaziy O siyoning m a s h h u r olimi 
Abu Ali ibn S in o h a m Beruniy kabi tabiatshunoslik fanining turli sohalarida 
ijod qilgan. U d u n y o g a m a s h h u r “ T ib q o n u n la ri" asarining muallifidir. 
M a z k u r a sa r 5 t o m d a n iborat b o 'lib , u n d a o d a m tanasidagi o rg a n la rn in g
tuzilishi, fu n k siy asi, turli kasalliklar, ularning kelib c hiqish sabablari, 
o ddiy va m u r a k k a b dorilar, ularni tayyorlash va bu dorilarn in g o rganlarga 
k o 'rs a ta d ig a n t a ’siri h a q id a m a ’lu m o tla r keltirilgan. Olim o d a m d a g i b a ’zi 
kasalliklar ( c h e c h a k , vabo, sil) k o 'z g a k o 'rin m a s o rg a n iz m la r orqali paydo 
b o'lishini aytadi. U n in g fikricha, Y er asta-sekin o 'zgaradi, d e n g iz ,d a ry o la r 
vaqti kelib o ' z o 'r n i n i quruqlikka b o 's h a tib beradi, deydi h a m d a o 's im lik, 
h a y v o n va o d a m d l a r o 'r t a s i d a o 'x s h a s h l i k l a r m a v ju d lig in i, u la r n in g
o ziqlanishi, k o 'p a y is h i, o'sishi h a q id a to'xtalib o 'tad i.
Ibn S in o 10 y o sh id a arab tilini m u k a m m a l o 'rg a n ib olgan. U 16 yoshda 
o 's h a davrdagi s o m o n iy la r davlatining amiri Qush ibn M a n s u m i davolagan.
Ibn S i n o n in g ta b o b at ilm idan tashqari tabiat ilmi sohasidagi ishlari 
h a m o la m s h u m u l aham iyatga egadir. U n in g “ M exanika" va “ F izika" nomli 
kitoblari ta b ia t fan in in g rivojlanishida m u h im o 'r in tu tg an . K itoblarida 
h arak at, k u c h , a tm o sfe ra b osim i, o b -h a v o , qor, y o m g 'ir, d o 'l , issiqlik- 
nin g ta b ia ti, y a sh in va u n in g tu rlari, m o m a q a ld iro q h o d isa si, tovush,
12

---

y o r u g ‘lik, quyosh va oy tu tilishi, k uzning qurishi sabablari, o lam d ag i 
o ‘sim liklar va ularning aham iyati haqida bay o n qilingan. A bu Ali ibn Sino 
H a m a d o n (E ro n )d a vafot etgan. “ Shifo haqidagi k i t o b ” , “Tirik o r g a n iz m ­
lar klassifikatsiyasi haqidagi k ito b ” asarlarida m u a llif asrlar d av o m id a t a ­
biatshunoslik borasida t o ‘plagan m ateriallarni, ularni u m u m lash tirish , t a ­
biatni o'rganish m etodlarini ayniqsa izchillik bilan t a ’riflaydi. 0 ‘simlik, 
hayvon turlari, n o m larin in g tarkibi, xarakterli xususiyatlarini tavsiflaydi. 
Ayni shu asarida geologiya, min eralogiya, kim yo, a s tro n o m iy a , m a t e m a -
tika, botanika, fiziologiya fanlariga doir faktik m ate ria lla r bay o n etilgan.