Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

AVTOMATIKA VA B O SH Q A R U V
l - § . AVTO M ATLASH TIRISH NIM A ?
K undalik hay o tim izd a «avtom at», «avtom atik» «avtom at stanok», 
«avtom atik liniya», «avtom at-telefon» va shu kabi s o ‘z la m i k o ‘p ish- 
latam iz. M axsus qurilm a tirqishidan tan g a tash lab g azeta, o tk ritk a o l- 
ishim iz m um kin. M uzdek gaz suv icham iz. U larn i av to m at berdi 
deym iz. X o ‘sh av to m atn in g o ‘zi nim a?
A vtom atlarn in g av to m atik tarz d a ishlam aydigan b o sh q a q u ril- 
m alard an farqi n im a? Balki gap q u rilm alar tu zilish in in g m u rak k ab - 
ligidadir?
F ransiyaning kibernetika sohasidagi talay m ono g rafiy alar m uallifi 
P er L atilning aytishicha m ashina o ‘zining shaxsiy n az o rat qurilm asi 
bilan jih o zlan g an b o ‘lsa, un i avtom atizm bilan bo g ‘lash m um kin. 
P .L atil t a ’rificha, o ‘z shaxsiy inform atsiyasini o ‘z ish bajaruvchi o r- 
gani orqali xabar qila olgan m exanizm nigina av to m atik deyish m u m ­
kin. U shbu t a ’rifning to ‘g ‘riligi keyinchalik b o sh q a o lim lar to ­
m o n id an h am tasdiqlandi.
A vtom at deb ataluvchi m exanizm ning b o sh q alard an asosiy farqi 
sh u n d ak i, b u n d ay m exan izm lar o ‘z ishini inson ishtirokisiz bajaradi. 
A vtom atizm ning b u n d ay tu sh u n ch asi «avtom at» degan term in n in g
bosh lan g ‘ich m azm u n i bilan m os tushadi. A vtom at d eg an s o ‘z 
y u n o n c h a «avtom atos»-degan so ‘zdan olingan b o ‘lib, «inson t a ’sirisiz, 
o ‘z - o ‘zich a siljiydi» degan m a ’n o n i bildiradi. U sh b u te rm in hozirgi 
za m o n tilid a h a m shu m azm u n n i bildiradi. U m u m a n olg an d a esa av­
to m a t t o ‘g ‘risida biz qabul etgan t a ’rif ham nisbiydir.
T ab ia td a ju d a k o ‘p tu rli-tu m a n jara y o n lar in so n xohishi va uning 
ishtirokisiz sodir b o ‘ladi. Biroq agar inson ongli ta rz d a ta b ia tn in g u 
yoki bu q o n u n iy atlarid an o ‘zining ishtirokisiz m a ’lum operatsiy alarn i 
bajara oladigan q u rilm alar bunyod etish u c h u n foydalansa, u holda 
inson faqat av to m atn ig in a konstruksiya qila olishgagina q o d ir b o ‘la 
olardi xolos.
4 8

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
S h u n d ay qilib, avtom at va inson orasidagi m u n o sab at m a ’lum
darajada parad o k s (m antiqsiz) b o ‘lib q olayapti, y a ’ni av to m atik
q u rilm a b ir to m o n d a n , u yoki bu tarz d a inson ish tiro k in i m ajburiy 
ta q o z o etsa, ikkinchi to m o n d a n , u yoki bu ta rz d a in so n ishtirokini 
yo‘q o tish n i talab etadi. H a r q anday avtom at inson to m o n id a n b u n ­
yod etiladi, inson to m o n id a n harakatga keltiriladi, inson to m o n id a n
o ld in d a n u n in g zim m asiga yuklatilgan to p sh iriq n i bajaradi. Ayni 
paytda h a r q an d ay avtom at inson ishtirokisiz u yoki bu operatsiy an i 
bajaradi.
L ekin, av to m atlar inson ishtirokisiz avtom at b o ‘la o lm ay d i degan 
fikr, av to m atik m exanizm lardagi ayrim o p eratsiyalar inson ishtirokisiz 
sodir b o ‘ladi, degan fikrni ink o r etm aydi. Bu esa yan a b ir m a rta «av­
to m at» va «avtom atizm » degan iboralarning nisbiy ekan lig id an dalolat 
beradi.
B iror b ir av to m atik m ashina yo‘qki, un i to m m a ’n o d a av to m at 
deb atalishi m u m k in b o ‘lsin va shu bilan birga av to m atik b o ‘lm agan 
h a r q an d ay m ash in ad a av to m atizm n in g m a ’lum elem e n tlari b o 'lad i. 
Liftga tushgan passajir ju d a oz energiya 
sarflab kerakli k n o p k an i 
(tu g m ac h an i) bosishi natijasida lift boshqarilib, y a’ni av to m atik h ara- 
k atlar so d ir b o ‘lib passajir o ‘ziga kerakli qavatga k o ‘tariladi.