Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

3 -§ . H ISO B L O V C H I AVTOMATLAR
A v tom atlashtirish evaziga boshqarish m asalasini o so nlashtirish 
m u m k in , biro q tafakkurlash jara y o n i osonlashm aydi.
50

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
T afakkurlash faoliyatining eng oddiysi hisoblashdir. U ham
b o ‘lsa, in so n d an k o ‘p vaqt talab etadi. O ddiy k o ‘paytirish o p eratsi- 
yasini (k arra jad v alin i) to ‘liq o 'z la sh tirish u c h u n k o ‘p m ing yillar t a ­
lab etilgan. B uning h ec h ajablanarli joyi y o ‘q.
O ldin 
kishilarga o ‘z sigir, q o ‘y, echki va shu kabilarini 
n echtaligini hisoblashning hojati b o ‘lm agan. K eyin ch alik q o ‘y egasi 
q o ‘ylari so n in i b arm o q lari bilan, yana keyinroq p re d m e tla r bilan 
ifodalay boshlagan. O d am lar sanash vaqtida b a rm o q la rin i 
bukib, 
to sh larn i esa m a ’lum b ir idishga soladilar. «Ikki», «uch», «besh» va 
shu kabi tu sh u n c h a la r p red m etlarn in g turli xil sifatlarini b ir-b irid a n
ajratishga im k o n beradigan rasm iy tu sh u n c h a d ir. 
B u n d ay sifat 
k o ‘rsatkichlarni hisobga olish tafakkurning m azm u n iy to m o n in i ta sh - 
kil etadi. S h uning u c h u n h a m p re d m e tla r orasidagi son bilan 
ifodalanuvchi m iq d o riy n isbatlar rasm iy x arakterga ega. A rifm etik an - 
ing paydo b o ‘lishi va taraqqiyoti xuddi sh u n d ay rasm iy nisbatlarni 
to p ish b ilan b o g ‘lanadi. Shu m a ’n o d a olsak arifm etik an i rasm iy fan 
deyish m um kin. B unday holat hisoblash jara y o n in i yengillashtiruvchi 
p rib o rlarn i bu n y o d
etishda p re d m etlarn i hisoblash p rin sip id an foy- 
d alanish m um kinligini ko‘rsatadi.
Q adim gi y u n o n va rim liklar bu m aqsadda ab a k d an foydalan- 
ganlar. A baklar G ‘arbiy Y evropada X V III asrgacha q o ‘llanib kelin - 
gan. Bizga m a ’lum b o ‘lgan c h o ‘tla r abaklarga ju d a o ‘xshab ketadi. 
X V III asrga kelib m urakkab b o ‘lgan va katta so n larn i n isb atan tezro q
q o ‘sha oladigan m ash in alar yaratildi.
T an iq li fransuz fizigi, m atem atigi va faylasufi B lez Paskal 
(1623—1662) hisoblash m ashinasini ixtiro etdi.
X V III asrning oxirida tan iq li nem is olim i, faylasuf va m atem atik
G . V. Leybnis to ‘rt arifm etik am aln i bajarishga q o d ir b o ‘lgan arif- 
m o m e trn i yaratdi. H ozirgi za m o n arifm o m e trla rin in g k o ‘pchiligi X IX
asr oxirida p eterburglik m u h an d is V .I. O d n e r to m o n id a n yaratilgan 
a rifm o m e tr k o ‘rinishidadir.
B u nday asboblarni avtom atik asboblar deb 
atash m u m k in m i? 
M a ’lu m darajad a b u n g a h a deb javob berish h a m m u m k in . In so n
dastakni 
ay lan tira d i-y u , h ech q an d ay hisob qilm ay k o ‘paytirilgan 
am al n atijasini ola beradi. B iroq ushbu asboblarni o ‘ylaydi deyish 
m u m k in em as. B unda bu asbobni ixtiro qiluvchi in so n g in a o ‘ylaydi, 
xolos. S hu narsaga e ’tib o rn i jalb etish kerakki, ixtirochi h am ish a tab i- 
atdagi m avjud q o nuniyatlarga tayanadi. In so n rostlovchi q u rilm alarn i
51

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
bu n y o d e ta r ek an , u tu rli xil jara y o n va voqeliklar orasidagi sababiy 
b o g ‘lan ish lard an foydalanadi. In so n hisoblash m ash in asin in g k o n - 
struksiyasini bunyod qilishda turli xil p red m etlarn in g m iq d o riy nisbati 
em as 
d eg an
faktga 
asoslanadi. 
B oshqa 
s o ‘z 
bilan 
aytganda 
hisoblashni, avtom atlash tirish n i xuddi b oshqarishdagidek, o ‘zida in ­
son faoliyatiga o ‘xshash 
jara y o n larn i 
m u jassam lashtirilgandagina 
am alga oshirish m um kin.
S hu tariq a olim lar, ixtirochilar oldida o ‘ylovchi, logik (m an tiq iy ) 
qu rilm alarn i bun y o d etish vazifasi n am oyon b o ‘la boshladi.
Insoniyat jam iy atid a ju d a k o ‘p tu rli-tu m a n m a sh in a va q u rilm alar 
m avjud. U sh b u m ashina va qurilm alarning eng b irin ch isin i kirn ijod 
etganligini an iq aytib berish qiyin. B irinchi g ‘ildirak, b irin ch i quyosh 
soatlari va kom pas, birinchi p o rshenli raketa va shu k abilarning kelib 
chiqishi haqida faqat arxiv m a ’lum otlarigina d alolat bera oladi.
M isrda yashagan buyuk y u n o n m exanigi G e ro n A leksandro «Av- 
to m a tla r haqida» kitobini yaratdi. U shbu kito b d a o ‘sha vaqtda 
m a’lu m b o ‘lgan h a m m a q u rilm alar haqida batafsil m a ’lu m o t berilgan. 
B undan ta sh q a ri, G e ro n o ‘z asarida o ‘zi yaratgan av to m atlarn i h am
keltirib o ‘tg an edi.
T arixiy m a ’lu m o tla r shu narsadan d arak beradiki, G e ro n g a c h a bir 
nech a 
yuz 
yil 
o ld in
y unon 
F ian
(vizantiyalik) 
m exanikaga 
b ag‘ishlangan Sakkiz to m lik Oildlik) asar yaratgan. U shbu asarda av- 
to m a tla r h aq id a h am yozilgan. 0 ‘sha davrning o ‘zid a, y a’ni b u n d a n
2400 y ildan k o ‘p ro q vaqt o ldin faylasuf P la to n n in g b o g ‘ida q o ‘lida 
nay ushlagan inson haykali b o r edi. H a r kuni ertalab b ir vaqtning 
o 'z id a to sh d an yasalgan naychi P la to n n in g o ‘quvchilariga o ‘rn id an
turib o ‘qishga borishga signal bergan. Bu b o r y o ‘g ‘i o d d iy budiln ik , 
biroq tuzilishi b o 'y ic h a shubhasiz kishi e ’tiborini o ‘ziga jalb qilgan 
edi. N aychi figurasi b o ‘sh kam era va tru b k a bilan b o g ‘lan g an edi. 
B o‘sh k am eran in g ustida yana boshqa k am era b o ‘lib, unga katta 
idishdan to m ch ila b suv tu sh ar edi. Suyuqlik m a ’lum darajaga 
k o ‘tarilg an id a, pastki kam era y o ‘lidagi k lap an n i och u v ch i m exanizm
ishga tu sh a r edi. O qib tushgan suv kam eradagi h avoni nay orq ali siqib 
chiqarib, to sh n i figuraga intiltirib, signal c h iq arar edi.
A vtom atik qurilm alarni bunyod etish sohasidagi siljishlar hatto 
o ‘sish vaqtinchalik to ‘xtagan davrda ham davom etadi. Ikki yuz yildan 
k o 'p ro q vaqt o ldin fransuz m exanigi Jak V okanson ishlab chiq q an m ex- 
anik o ‘rdak katta shuhratga sazovor bo‘lgan edi. T alantli tadqiqotchi
52

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
yirik qushning ajoyib o'xshashini yaratgan edi. 0 ‘rdak tovush chiqargan, 
boshini tepaga ko‘tarib, pastga tushiigan, qanotlarini qoq q an , donni 
c h o ‘qigan va h atto un i ag‘dara bilgan ham .
0 ‘tg an asr m exaniklari tu rli-tu m a n «m exanik kishilar» (m u zi- 
k ashunoslar, sartaro sh lar, raqqosalar va karta o 'y n o v c h ila r) sxem asini 
k o ‘plab ishlaganlar. Shveysariyalik soat ustalari o ta va bola D ro la r 
1774-yilda 
Parijdagi 
k o ‘rgazm ada 
u n ch a 
m urak k ab
b o ‘lm agan 
ra sm lam i ch izad ig an , q o g ‘ozga yoza oladigan «odam » larni nam oyish 
etganlar.
B unday m exanik q u rilm alar un ch alik am aliy aham iy atg a ega 
em asdi. Biroq u lar ham m a davrda h a m o ‘ziga xos texnika yangiliklari 
bilan shug‘u llangan, ijod etgan talan tli kishilarning b o 'lg an lig id an
dalolat beradi. llgari bu n y o d etilgan ju d a k o ‘p m u h an d islik m asalalari 
va a v to m a tla r tuzish haqidagi ixtirolar hozirgi za m o n texnikasining 
asosi b o ‘lib hisoblanadi.
A v to m atlar b o ‘yicha avstraliyalik m utaxassisning ay tish ich a, av­
to m a tla r yoshi insoniyat yoshi bilan tengdir...
T a b ia ta n u n in g sirlarini bilib olish u c h u n hozirgi z a m o n fanidan 
k atta q u rilm alar talab etiladi. M asalan, o k ean va dengiz sirlarini 
bilish u c h u n m axsus kem a va suv osti qurilm alari, fazoni ta d q iq etish 
u c h u n esa Y em in g su n ’iy y o ‘ldoshlarini uch irish kerak. A kadem ik 
G .N . F lerov davriy sistem adagi yangi elem e n tn i k a sh f qilishga intil- 
g anida o ‘n m illionlab boshqa ato m lar orasida paydo b o ‘luvchi bir 
a to m n i 
k a sh f 
qilgan. 
B unda 
tezlatg ich lard an
tash q ari 
aniq 
y arim o ‘tkazgich va krem niyli d etek to rlarn i o ‘z ichiga olgan, yuqori 
sezgirli va tu rg 'u n im puls k u chaytirgichlar bilan jih o z la n g a n m u rak ­
kab ap p aratlarg a ehtiyoj tu g ‘ilgan.
0 ‘zbekiston R espublikasi F an lar akadem iyasi ilm iy tek sh irish in- 
stitu tlarid a o ‘n m inglab turdagi p rib o rlar ishlatiladi. B u lard an m ing- 
ta d a n k o ‘p ro g ‘i 
ilm iy tad q iq o tla r u c h u n m o ija lla n g a n . 
M am - 
lakatim izda chet el uskunalaridan u stu n tu rad ig a n ilm iy tad q iq o t 
u sk u n alar ishlab ch iq arilm o q d a. Bunga m isol qilib, ju m la d a n , 0 ‘R FA
m uassasalarida ishlab chiqilgan sp ek tro m etrlar, yadro rezo n an sin in g
im pulsli d io sp ek tro m etrlari, am inokislotali an a liz ato rlar va boshqa 
k o ‘rinishdagi sp ek tro m etr h a m d a av to m atik q u rilm alarn i keltirib 
o ‘tish m um kin.
H ozirgi za m o n q a to r asboblari priborsozlik, avtom atlashtirish 
vositalari va boshqa sistem alar vazirlik, ido ra, k o rx o n a, firm alar yo r-
5 ?

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
dam id a bu n y o d qilingan.
B iroq u m u m a n olganda bizning ilm iy priborsozligim izdagi a h - 
volni qoniq arli d eb b o ‘lm aydi. H a m m a gap sh u n d ak i, san o at ishlab 
chiqaray o tg an k o ‘p p rib o rlar hozirgi za m o n talabiga jav o b b erm a - 
yapti. A yrim ilm iy -tad q iq o t priborlarini ishlab ch iq arish g a u m u m an
kirishilm agan. A yniqsa, yangi konstruksiyalarni ishlab ch iq arish d a 
u lar kam q o ‘llanilm oqda. U larni jo riy etish u c h u n k o ‘p o y lar va yillar 
s a rf boN m oqda.
P riborlarning ju d a k o ‘p uzellarini unifikatsiya qilish m u h im ta d - 
b irlard a n biri hisoblanadi. Bu narsa, eng a w a lo , hozirgi za m o n
tad q iq o t ap p a ratlarid a n 50% d an oshig‘ini egallovchi elektrotexnikaga 
bo g ‘liq tip o v o y (nam unaviy) kuchaytirgichlarni, tu rg ‘unlash tirilg an
to k b erish m an b alari va boshqa u zellam i bu n y o d qilishni va ularni 
unifikatsiyalashni taq o zo etadi.
H ozirgi vaqtda turli xil texnologik ja ra y o n la rn i boshqarish 
b o ‘yicha k atta ishlar olib b o rilm oqda va shu sababli a v to m atik b o sh - 
qaruv sistem alari ishlab ch iqarilm oqda. Bu siste m alar m exanika, 
m ashinasozlik 
va 
kim yotexnologik 
jara y o n larn i 
boshq arish d a 
q o ‘llanilm oqda. M asalan, K ibernetika in stitu ti ja m o a si—T o sh k en t 
aviatsiya ishlab ch iq arish birlashm asi jam o asi bilan birgalikda sam o - 
lyotlarning detallariga ishlov berishda tokarlik stan o k larid a detal 
aniqligini va ish unum d o rlig in i oshirishga y o rd am b eru v ch i av to m atik
boshqaruv sistem alarini ishlab chiqishda aktiv ishtirok etdi.
K o sm ik kem ad an to rtib , qishloq x o ‘jalik m ash in alarig a ch a, atom
elektr stantsiyasidan to lokom otivlargacha, k ito b d an televizorgacha, 
poyabzaldan bosh kiyim gacha, b o lalar o ‘y in ch o g ‘id an n o n g ac h a 
b o 'lg a n ja m i n arsalar an iq detallard an tashkil to p g a n tu rli xil sta n o k - 
larda in so n q o ‘li bilan yaratiladi.
M ashinasozlik xalq xo‘jalik tarm o q larin in g b arch asi u c h u n bosh 
texnolog b o ‘lib hisoblanadi. S huning u c h u n , fan va te x n ik an in g yangi 
yutuqlari asosida yangi texnologik jara y o n larn i m u n ta z a m ishlab 
ch iq arish kerak.
H ozirgi za m o n m ashinasozligining hal qiluvchi m asalalarid an
biri, m ahsulot sifatini ta ’m inlaydigan ko‘rsatk ich lard an asosiysi, u n in g
geo m etrik shakl aniqligidir. 
M ahsulot aniqligiga boMgan talab
to ‘xtovsiz o ‘sib borm oqda.
B a’zi b ir hozirgi za m o n m ashina d etallari va p rib o rlarin i d opusk 
chegarasidan ch iq ib ketm aydigan, 0,0002 m m o g ‘ish b ilan tayyorlash
5 4

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
kerak. H a , 0,2 m k m aniqlikda, M ik ro n deb ataluvchi k attalik n i tasav- 
v u r qilish u n c h a lik o son em as. S och tolasining yo‘g ‘onligi 30 d an 60 
m ik ro n g ac h a b o ‘ladi. S u n ’iy to la ipining y o ‘g ‘onligi b u n d a n ham
ingichka b o 'lib , 2 0 - 4 0 m ikronga, ipak tolasining y o ‘g ‘onligi 1 2 -1 5
m ikronga, m ikroskopik organizm lar-bakteriyalarning o ‘lch am i 1 - 5
m ikronga to ‘g‘ri keladi. M ashinasozlarga m an a sh u n d ay m iq d o rlar 
b ilan ishlashga to ‘g ‘ri keladi. S h uning u c h u n m ash in a va u ning d e ta l­
lari an iq lik hisob loyihalarini ishlab chiqish va m u k am m allash tirish - 
d an ta sh q a ri, m ashina detallariga berilgan aniqlikni ta ’m in lay olishi- 
m iz h a m kerak.
S ta n o k lard a ishlov beriluvchi d etallar aniqligini oshirishning 
k o ‘p chilikka m a ’lum m eto d lari quyidagilar: stan o k , m o slam a, kesish 
asboblari va detal (S M A D ) sistemasi statik aniqligi va o ‘zgarmasligini 
oshirish, haroratning barqarorligi; o ‘lcham yoyilishini tiklash u ch u n aktiv 
nazoratdan foydalanish va boshqalar.
1947-yildayoq Rossiyada xizm at ko‘rsatgan fan va texnika arbobi, 
texnika fanlari doktori, professor Boris Sergeevich Balakshin tom o n id an
ishlov beriluvchi detallar bazalariga nisbatan elastik siljishlami vujudga 
keltiruvchi kesihsh kuchining o ‘zgarishi ishlov berish aniqligi va u n u m - 
dorligiga ta ’sir o ‘tkazuvchi asosiy faktordir, degan fikr aytilgan edi.
M oskva stanok-asbobsozlik instituti (M osstankin) m ashinasozlik 
texnologiyasi kafedrasining m udiri professor B.S.Balakshin ilmiy xodim - 
lar ham korligida yangi yo‘nalishda ish olib bordi. S tanoklarda ishlov 
beriladigan m ahsulot aniqligini uning o ‘z qism i va detallarida ishlov b er­
ish jarayonida sodir b o ‘ladigan elastik siljishlami boshqarish evaziga 
oshirish ko‘zda tutildi.
M osstankin m ashinasozlik laboratoriyasida olib borilgan tadqiqotlar 
SM A D sistem asida detalga ishlov berishda vujudga keluvchi o ‘zaro 
bog‘lanishlam i to 'liq tushunishga yordam beribgina qolm ay, 
xatolik- 
lam ing hosil b o ‘lish m exanizm ini ham ochib beradi. B ulam ing ham m asi 
SM A D sistem asida sodir b o iu v c h i elastik siljishlami va shu siljishlami 
ishlov berayotgan detal aniqligi ham da ish unum dorligini oshirish 
m aqsadida boshqarish vositalarini topish m asalasini ko‘ndalang qilib 
q o ‘ydi. B.S.Balakshin 1961-yili shunday deb yozgan edi: «Ekvivalent 
kuch m iqdorini aktiv nazorat ham korligida boshqarishni avtom atlashti­
rish S M A D sistemasini berilgan aniqlik va unum dorlikdagi detallarga 
ishlov berish u ch u n to ‘liq avtom atlashtirish im konini beradi. Bu ishchi 
m ehnatini sifat nuqtayi nazaridan o'zgartiribgina qolm ay, b ir vaqtda bir
55

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
necha stanokda ishlash im koni tug‘ulishi evaziga m ehnat unum dorligini 
oshiradi. S hunday qilib, S M A D texnologik sistemasiga m unosib pribor­
larni o ‘rnatib, stanoklarda olib boriluvchi texnologik jarayonlar h ara- 
katini boshqarish darajasini avtom obil, sam olyot va shunga o ‘xshash 
m ashinalarni boshqarish darajasiga ko‘tarib, ishlov beriluvchi detallar 
aniqligini, uskunalar ham da m ehnat unum dorligini oshirish m um kin».
H aqiqatan h am yengil avtom obil m ashinani boshqaruvchi hay- 
dovchi d am sim oforga, dam benzin sarfini ko‘rsatuvchi shkalaga, dam
yo‘l tuzilishiga sinchiklab nazar tashlab boradi va shunga qarab 
m ashinaning tezligini oshiradi yoki kam aytiradi. Shifokor kasalning 
yurak urishi, harorati va boshqa holatiga qarab d o ri-d a rm o n belgilaydi. 
X uddi shu singari stanok oldida turib detal kesayotgan ishchiga ham
yordam beruvchi aniqlik vositalari kerak.
D e m a k , S M A D sistem asidagi elastik siljishlam i av to m atik b o sh ­
qarish xalq x o ‘jaligi u c h u n katta aham iyatga ega.
D etalga ishlov berish jaray o n id a so d ir b o 'la d ig a n elastik siljish- 
larni boshqarish tokarlik, frezerlik, yo‘nib ishlash, silliqlash va boshqa 
q a to r stan o k lard a am alga oshirilm oqda.
H ozirgi vaqtda biz m exanizatsiyalashtirish, av to m atlash tirish , 
b o sh -q a ru v kabi so ‘z la m i te z -te z
m atb u o td a o ‘qib , 
ra d io va 
televizorda eshitib turibm iz. B unga sabab bor. C h u n k i h ay o tim iz , ke- 
lajagim izni an a shu narsalarsiz ta s a w u r qilib b o ‘lm aydi.
A v to m atlar xalq x o ‘jaligining deyarli h a m m a tarm o q larid a , 
ayniqsa, m ashinasozlik va asbobsozlikda keng q o ‘llanilm oqda.
K eyingi vaqtda m ashinasozlikda oddiy « stan o k -av to m at» , «av­
to m atik liniya», «avtom atik boshqaruv», degan s o 'z la r b ilan b ir q a- 
to rd a «sex-avtom at» va h a tto «zavod-avtom at» d eg an s o 'z la r h am
te z -te z ishlatilib turibdi.
A vtom atik tarz d a m ashina birikm alarini ishlab ch iq aray o tg an
k o rx o n alar h am m avjud. M isol u c h u n M oskvadagi b irin ch i D avlat 
p o dshipnik zavodining avtom atik sexini olayhk. U n d a parallel ish- 
lovchi av to m atik liniyalar bor. U larning birid a zoldirli, ikkinchisida 
esa rolikli p o d sh ip n ik la r tayyorlanadi. H a r biringiz o d d iy velosiped- 
dagi po d sh ip n ik larn i va uning ichidagi zold irlarin i k o ‘rgansiz. A na 
shu zold irlar o ‘lch am i b ir xil b o ‘lishi kerak. Z av o d d a a n a shu zo ld ir- 
larni o ‘z o ‘lcham i b o 'y ic h a an iq guruhlarga ajratad ig an av to m atlar 
m avjud. Sex avtom atdagi 1000 ga yaqin turli ish b ajarad ig an avtom at 
stan o k larn in g ham m asi o ‘z vazifalarini o ‘taydi. U larn in g biri kelib tu -
5 6

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
shayotgan zagotovkalarni kesadi, ikkinchisi aylanasini hosil qiladi, 
uch in ch isi parm alay d i, to 'rtin c h isi toblaydi, besh in ch isi jilvalaydi va 
h.k. S hu tartib d a jo n siz sehrgarlar p o d sh ip n ik larn i yig‘ib, uning ish 
qobiliyatini tekshirib, m oylab, tay y o r holda texnolog q o ‘liga chiqarib 
beradi.