Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

3 -§ . MATEMATIKA, KIBERNETIKA, B IO N IK A
VA TEXNO LO G IK JARAYONLARNI B O SH Q A R IS H
MASALA LARI
Y er yuzida dastlabki kishilar ta x m in a n b u n d a n b ir m illion yil il­
gari paydo boMgan, am m o kishilarning m atem atik b ilim larid an g u - 
vohlik beruvchi qadim gi yodgorliklar atigi t o ‘rt m ing yildan beri 
m avjud.
M atem a tik a fanining vujudga kelganiga k o ‘p m ing yildan oshdi, 
a m m o g enial o lim lard an Leybnis va N y u to n cheksiz kichik m iq d o rlar 
haqidagi fan—m atem atik tahlil asoslarini vujudga keltirganiga atigi 
u ch yuz yil b o ‘ldi. M atem atik tah lil hozirgi b u tu n m a te m a tik a va 
unga yaqin b o 'lg a n b o sh q a k o ‘p fanlarning negizidir.
In so n tab iatn in g ajoyib q o n u n larin i tahlil qilib, tegishli m a ’- 
lu m o tlarn i 
m u n ta z a m
yig‘ib, 
o ‘rganib 
k elm oqda. 
Y ig‘ilgan 
m a ’lu m o tla r yillik tajribada tekshirilib, o 'rg an ilib yangi b ilim lar v u ­
ju d g a kelm oqda.
32

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V T O M A T IK R O ST L A G IC H L A R
Insoniyat jam iyati obyektiv q o nunlar ko‘rsatgan y o 'ld an olg‘a qarab 
bora beradi. Taj riba va bilim lar avloddan avlodga o 'tib , m eros b o ‘lib 
qolaveradi. T a b ia tn i bilish jara y o n in i h ec h narsa to ‘x tata olm agan, 
faqat xaroba keltimvchi urushlar, ochlik keltiruvchi stixiyalargina b a’zan 
tabiatni bilish jarayonini sekinlatib q o ‘yislii m um kin. A m m o inson 
zakovati olg‘a qarab azaliy yurishini to ‘xtatmaydi.
Kishilar aniq m atem atik tahlil yo‘liga o ‘tib, yig'ilgan bilim va tajri- 
badan um um iy xulosa chiqarishga o ‘rgangunlaricha va shu um um iy xu- 
losaning kuchini sezib, m atem atikani, jam iyatni rivojlantiradigan qudratli 
qurolga aylantirgunlaricha ko‘p ming yillar o ‘tdi. Olim larning sabot bilan 
qilayotgan ijodiy ishlari fan va texnikaning ham m a sohalarini rivojlanti- 
rishga olib keldi. Bu o ‘sish m atem atikaning rivojlanishi u chun kuchli 
turtki b o ‘ldi, uning oldiga yangi m asalalarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. 
Tabiat kuchlarini inson aql-idroki bilan uyg‘unlashtirish uchun ana shu 
masalalarni hal etish katta ishdir.
Biroq yuzaki qaraganda oddiy bo‘lib ko'ringan masala o ‘rta asr 
m atem atigini ham , yuqori sinf o ‘quvchisini ham boshi berk ko'chaga kir- 
gizib q o ‘ygan bo‘lur edi. Masalan, ipda tebranib turadigan og‘ir sharcha 
tezligining o'zgarish qonunini topishni o ‘ylab ko‘raylik. Sharchaning 
og'irlik kuchi bir qancha kuchlarga boMinib, ular vaqt ichida o'zgarib 
turadi, binobarin, uning tezlanishi ham o ‘zgaradi.
M atem atik tahlil usullarini bilmaydigan, differensial tenglam alardan 
xabari bo‘lm agan kislii bu masalani hal qilishga kuchi yetm aydi, albatta.
Tabiat hodisalari bir-biriga o ‘zaro bog‘liq holda o ‘zgarib turadi. U lar 
bir-biriga ta ’sir etib, yangi koTinishdagi harakatlarni vujudga keltiradi.
Quyosh sistemasidagi planetalarning o ‘zaro joylashgan o 'm i havoning 
harorati va bosimi, mashinaga ta ’sir etuvchi kuchlar, elektr zanjiridan 
o'tadigan toklar, yirik hujayraning holati va boshqalar vaqt o'tgan sari 
o'zgarib turadi.
Televizion m achtalam i yoki juda baland qilib qurilgan im oralni 
ko‘rganingizda uning uzluksiz harakatlanib turishini xayolingizga 
harri 
keltirmasangiz kerak. Tevarak-atrofdagi haro rat ning o'zgarishi m achtaning 
uzunligini o'zgartiradi. Sham ol m achtani tebrantiradi va vaqt o ‘tishi bilan 
m achta uchining vaziyati ju d a kam m iqdorda o'zgaradi, shuning uchun 
m uhandislar uni q o ‘zg‘almaydigan statik sistema deb hisoblaydilar. Ayni 
ular algebraik tenglam a va formulalardan foydalanadilar, bular vaqt ichida 
ro‘y beruvchi o'zgarishlam i hisobga olmaydi.
Biroq tabiatdagi xilma-xil jarayonlar, ayniqsa, ju d a katta tezlik bilan
33

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
borganda va sekundiiing yiizdan bir, m ingdan bir va hatto mUliondan bir 
bo‘laklariga cho'zilganda vaqt ichida qanday o ‘zgarishini bilish olim lar va 
m uhandislar uchun m uhim ahamiyatga egadir. O lim lam i ko‘proq di- 
nam ik jarayonlar qiziqtiradi.
S ta n o k d a detalga m exanik ishlov berish jara y o n id a uning m ex- 
anizm lari (sh p in d el, keskich va hokazo) harakati qisqa vaqt ichida 
o ‘zgaradi, elek tr zanjirlaridagi to k lar ko‘payib va kam ayib tu ra d i, d e - 
tallar deyarli sezilm ay tebranadi.
H a q iq a ta n h a m qisqa vaqt ichida o ‘zgaradigan m ex an izm larn i 
vujudga keltirm o q u c h u n o ‘sha d in am ik jara y o n larn i b o sh q ara olad i- 
gan m iq d o r q o n u n iy atlarin i bilm oq zarur. Aks h o ld a arzim as te b ra n - 
ishlar dah sh atli kuchga aylanib, eng m u stahkam b irik m alarn i h am
buzib yuborishi m u m k in . T ez siljib boruvchi to k la r esa m urakkab 
elek tr sistem alarini ishdan chiqaradi.
Lekin quyoshning chiqishi va botishi, b ah o rd a y o m g ‘ir, qishda 
q o r yog1 ishi kabi tabiiy hodisalarni tekshirish b o sh q a-y u , tu rli taso d i- 
fiy sh a ro itla r t a ’sirida o ‘zgaradigan jaray o n larn i tekshirish boshqa.
S tan o k d a m exanik ishlov berilgan h a r q an d a y detal m a ’lum
aniqlikka erishadi. Biz detal nech a m in u td a n so ‘ng tay y o r b o ‘lishini 
hisoblab bera olam iz. A m m o detaining nech a m ik ro n an iq lik bilan 
tayyorlanishini h ec h q anday hisob bilan o ld in d a n aytib bera o l- 
m aym iz, detaining qanday aniqlikda tayyorlanishi ko'pgina tasodifiy sa- 
bablarga bog‘liq.
T asodifiy h o d isalar, ularni boshqara o ladigan q o n u n la r sirli 
ekanligi bilan kishilar e ’tiborini q ad im d an o ‘ziga jalb qilib kelm oqda.
T asodifiy natijalarga asoslangan o ‘yinlar (karta, loto va hokazolar) 
Paskal kabi atoqli m atem atiklam ing e ’tiborini ham jalb etgan. M atem atik 
bilimlarning yangi sohasi—«ehtimollik nazariyasi» vujudga keldi, «ehtim ol- 
lik»—o ‘lchanadigan m iqdor ekanligi isbot etildi.
X IX -X X asr buyuk m atem atiklari K .F . G a u ss, P.L. C hebishev, 
A .A .M arkov, 
A .M . 
L yapunovlarning 
asarlari 
tufayli eh tim o llik
nazariyasi m atem atik qiziq voqealar yig‘in d isid an m ustaqil fanga ay- 
landi. 0 ‘y in d a q o 'y ilad ig an vazifalardan m atem atik an in g keyinchalik 
am alda ju d a k o ‘p q o ‘llaniladigan sohalari vujudga keldi. M atem a tik
A .N . K olm ogorovning fikricha, P.L. C hebishev, A .A .M arkov va 
A .M .L yapunovlarning sam arali ishlari endilikda h a m m a y erd a e h ti­
m ollik nazariyasini yanada rivojlantirish uchun asosiy nuqta bo‘lib 
hisoblanm oqda.
3 4

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
Kishini to ‘g ‘ri natijaga emas, balki ehtim olga um id bog‘lab ish 
ko'rishga m ajbur etadigan masalalaiga bir necha misollar keltirish m um ­
kin.
M a ’lu m k i, p isto letd an k atta m o ‘ljal bilan otilg an o ‘q la r nuqul bir 
nuqtag a 
tushaverm aydi. 
S habada, 
sh am o ln in g
esishi, 
pistolet 
o g 'z in in g q ism an titrash i, o ‘qning og‘irligi va shaklidagi salgina 
o ‘zgarishi ham m o ija lg a tush irish n u q talarin in g o ‘zgarib ketishiga sa- 
bab b o ‘ladi. 0 ‘q m o ‘ljal m arkazida q a n c h a m asofaga tu sh ish in i o ld ­
indan h ech q an d ay form ula bilan aniqlab boMmaydi. Bu m asofa 
h a m m a vaqt tasodifiy b o ‘ladi.
A vtom at m etall kesish stanogi yuqori aniqlikda so zlan g an d a h am , 
u n d a ishlangan ikki d etain in g o ‘lcham i hech q a c h o n bir-b irig a teng 
b o ‘lm aydi. S tan o k detal va birikm a lari ning te b ra n ish i, keskichning 
yoyilishi, h aro ratn in g o ‘zgarishi va boshqa k o ‘p fa k to rla r detallar 
o ‘lch am in in g o ‘zgarishiga sabab b o ‘ladi.
Bir daraxt shoxlarida pishib yetilgan m evalarning o g ‘irligi h ar 
xildir. M evaning og‘irligi tasodifiy b o ‘ladi.
Lekin m atem atik lar tasodifiy m iq d o rlar b u tu n lay tasodifiy q o n u - 
niyatlarga b o ‘ysunm asligini aniqladilar. U larni k atta so n la r q o n u n i 
b o shqaradi. Insonga b o 'y su n m ay d ig an m urakkab h o d isalarn i b o sh - 
q aruvchi ajoyib q o n u n n im a ekan?
G a rc h i biz o ‘qning qayerga aniq tu sh ish in i, h a r b ir m evaning 
og'irligi q a n c h a b o ‘lishini, detallarning o ‘lch am in i o ld in d a n a n iq bil- 
m asak h am , b arch a o ‘qlarning borib tu sh ad ig an o ‘rta c h a n u q tasin i, 
m evalarning o ‘rta c h a o g ‘irligini, b ir partiyadagi ishlov berilgan d e ta l­
larning o ‘rtac h a o ‘lch am in i h am o ld in d an an iq aytib bera olam iz. 
S h u n in g d ek , m atem atik a o ‘rtacha m iqdorning tu rlich a o ‘zgarishlari 
m iqyosini o ld in d an aytib bera oladi.
O tiladigan o ‘q lar soni va daraxt shoxlaridagi m ev alar m iqdori 
q a n c h a k o ‘p b o ‘lsa, q a n c h a k o ‘p detalga ishlov berilsa, o ld in d a n aytib 
b erad ig an im iz—o ‘rta c h a son o ‘sh an c h a an iq b o ‘ladi.
K atta so n la r q o n u n i fizik, biologik va iqtisodiy jaray o n lard ag i 
h o d isalarn in g cheksiz xilm a-xilligida n am o y o n b o ‘ladi. M atem a tik lar 
bu q o n u n n i o ch ib , tasodifiy h odisalarni berkitib y o tgan sirli pard an i 
olib tash lab va tasodifiy jaray o n larn i tahlil qilish va b o sh q arish u c h u n
olim larga vosita berdilar.
M atem a tik lar m ashina va bino q urm aydilar, u larning xonalarida 
to ro zi va kolbalar, g alv an o m etr va m ikroskoplar boM maydi, u lar ta -
35

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
jrib a 
o ‘tkazishm aydi. 
B iroq, 
m atem atik lar 
m ash in aso zlar 
bilan 
arxitektorlarga, fiziklar bilan kim yogarlarga, biologlar bilan m ed ik - 
larga ten g lam alarn i tu zish va yechish sa n ’atin i o ‘rgatadilar, m urakkab 
jara y o n larn i o ‘rganish u c h u n b ir q an ch a usullar beradilar.
M a te m a tik la r tajriba va m u sh o h ad ad a n o ‘zib k etm o q d alar. S hoir, 
yozuvchi kabi m atem atik ham p o y o n n i ta n olm aydi. M atem a tik stol 
atro fid a o ‘tirib, kosm osda va m ikroolam da yura oladi va tirik d u nyo 
qism larini bila oladi.
M atem atik a inson faoliyatining h am m a sohalariga sek in -a sta ki- 
rib bordi. U b archa an iq fanlarning b ir-b iri bilan s o ‘zlashishi u ch u n
u m um iy til b o ‘lib qoldi. Y aqin vaqtlargacha m ashinasozlik, biologiya, 
qishloq 
xo'jaligi 
va h a tto tilshunoslikda 
m a te m a tik a n i 
q o ‘llab 
b o ‘lm aydi degan fikr m avjud edi, endilikda esa m atem atik a bu s o ­
halarda m u stah k am o ‘rin oldi. U b archa «fikrlash tad q iq o tla rin in g
hukm dori» b o ‘lib qoldi va tabiyot y o 'lin i m angu o ‘zgartirib yubordi. 
S huning u c h u n b o ‘lsa kerak, buyuk m a te m a tik N .I.L o b ach ev sk iy
«D unyodagi h am m a tillard an eng y ax shisi-sun’iy, g ‘o y a td a ixcham
til, m atem atik a tilid ir...» ,-d e g an edi.
Insoniyat hayo tn in g u zu n d a n -u z o q tarixi m obay n id a keyingi yuz 
yildagidan k am ro q hisob qilingan deb dadil aytish m u m k in . A m m o 
XX asrning so ‘nggi o ‘n yili ichida aw alg i asrdagiga q araganda 
k o lp roq hisob qilindi.
B u ndan b ir n ec h a asr ilgari am aliy m asalalar b irin ch i darajali ikki 
va u c h ta algebraik ten g lam an i yechishdan iborat boNgan. M urakkab 
m uhandislik inshooti yoki sertarm o q elektr shoxobchasini hisoblab 
chiqish u c h u n nech a o ‘nlab teng lam alarn i, neft, k o ‘m ir kon larin i 
o c h m o q , y angidan-yangi m ashinalarni y aratm oq u ch u n esa m ingta va 
u n d an ortiq ten g lam an i yechish lozim edi.
B irinchi darajali ikki n o m a ’lu m ikki te n g la m a n i y ec h ish d a atigi 
sakkizta arifm etik am aln i bajarish kerak. Q adim gi hisoblash usullari 
takom illashganligini nazarga olsak, b u n d ay m asalani yechish yarim
so atd an k o 'p ro q vaqtni o lar edi.
Y uzta ten g lam an i y ech m o q u ch u n b ir m illionga yaqin, m ingta 
ten g lam an i y ech m o q u c h u n esa, b ir m illiard arifm etik am aln i bajarish 
kerak. Bu hisoblash ishining ju d a katta h ajm in i ta s a w u r qilib 
ko‘raylik.
O dam qog‘oz va qalam ushlab bir ish kunida ko‘pi bilan besh yuzta 
arifmetik am alni bajara oladi. D em ak, odam yuzta n o m a ’lum tenglam ani
36

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
yechishi uchun unga 6 yilcha vaqt, birinchi darajali m ingta tenglam ani 
yechish uchun esa kam ida besh ming yil vaqt kerak bo‘ladi.
H unarm andchilik korxonasining egasi ishchilaiga haq to ‘lashda yoki 
qo'shnisidan olgan mollari uchun hisob-kitob qilishda oddiy hisob am al- 
larini bajarar edi. A m m o m inglab ish ch ilar m e h n a t qiladigan fabrika 
va zavod lard a ish ch ilar ish haqini hisoblashda, boshqa k o rx o n a la r b i­
lan hiso b -k ito b qilishda h am d a m ahsulot ta n n arx in i aniq lab , iqtisodiy 
faoliyatni b o sh q arm o q u c h u n yuzlab buxgalter va h iso b ch ilarn in g ish- 
lashiga to ‘g ‘ri kelardi.
M atern alik ad a hisoblashning yangi y o ‘llarini qidirib to p ish va o ‘z 
tad q iq o tla rin in g natijalarini tekshirish m aqsadida m atem atik lar o z- 
m u n c h a vaqt s a rf qilm adilar. L om onosovning za m o n d o sh i va d o ‘sti, 
peterburglik ak ad em ik L eonard Eyler «Oy nazariyasini rivojlantirishga 
va tortilish q o nunlariga asoslanib, O y harak atin i aniqlashga qirq yil 
m obaynida nech a m arta u rin ib k o 'rg an b o ‘lsam , h a r gal sh u n d ay qiy- 
inchiliklarga d u c h keldim ki, natijad a ishni va keyingi ta d q iq o tn i 
to ‘xtatib tu rish im g a t o ‘g ‘ri keldi.
O y h a ro ra tin i an iq va m ukam m al bilish, shu asosda haqiqatga 
t o ‘g ‘ri kelm aydigan astro n o m iy a jadvallarini tu zish sh u n d ay k atta qiy- 
in ch i-lik larg a b o g ‘liqki, bunga insonning aq l-id ro k i, kuchi y etm aydi- 
g an k o ‘rinadi. Eng katta qiyinchilik o ‘zaro to rtilu v ch i u c h jism n in g
harak ati haqidagi eng m ash h u r m asalani y ec h ish d a n iborat ekanligi 
shubhasiz», degan edi. L.E yler ta d q iq o tla r sa n ’a tin i takom illashtirdi. 
U o ‘zi sh u g ‘u l-lan g an h a r q anday fizik m asalani hisoblash y o ‘li bilan 
yechishga intildi.
X IX asrn in g buyuk m atem atigi F. G auss h a m u m rin in g k o ‘p yil- 
larini ch a rch a tu v c h i hisoblash ishiga b ag'ishlagan. Y angilikni kashf 
etuvchi o lim n in g genialligi bilan ajoyib h iso b -k ito b qiluvchining 
m ehnatsevarligi F .G aussda m ujassam b o ‘lgan ekan.
BoMguvchi m atem atik n in g hisobga qobiliyatliligi yoshligidayoq 
b o sh lan g an edi. U ch yashar F. G auss h u n a rm a n d c h ilik ishxonasining 
egasi b o ‘lgan otasin in g m ijozlar bilan h iso b -k ito b qilishiga qarashib 
tu rard i. U o ‘zi u c h u n ravshan b o ‘lgan ra q am lar dunyosiga bem alol 
kirib k e ta r va u n d a h ec h q an d ay tavakkalchilikni sezm as ekan. U ning 
m atem atik a sohasida ijod etgan yangiliklaridan k o ‘plari ju d a k o ‘p 
hisoblash ishlarini bajarish natijasidagina vujudga keltirilgan. G auss 
hisoblash s a n ’atin in g g ‘oyat usta nam oyandasi b o ‘lgan.
3 7

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
L.Eyler, F. G auss va boshqa ko‘pgina m atem atiklarga, hatto eng 
oddiy hisoblash m ashinalari h am naqadar katta yordam bera olgan 
bo‘lur edi. S hunday m ashinalar b o ‘lganda olim larning fan uchun 
qanchalab qim m atli vaqti b o ‘sh qolar, ular davrida m atem atika sohasida 
hisoblash texnikasi hali taraqqiy etm agan edi. Ilm iy tadqiqotlarda va 
m uhandislik hisoblari uchun hisoblashni tezlatadigan asosiy vosita 
xilma-xil jadvallardan iborat edi.
Hisoblash ishining hajm i esa borgan sari oshib, jadvallardan 
kam foydalanadigan b o ‘lib qolindi. Jadval ikki yuz yil vaqt m obaynida 
m ehnatni ikki m arta qisqartirganda ham olim ning hisoblash ishiga um ri 
yetmagan.
Hisoblash ishini tezlatadigan yangi, sam araliroq vositalar talab qilina 
boshlandi.
XVII asrning o ‘rtalaridayoq m atem atik Paskal, so ‘ngra esa Leybnis 
dastlabki sanoq m ashinalarini ixtiro etdilar. A m m o eng oddiy hisoblash 
qurilm alari—arifm om etrlar XIX asrda fabrikalarda ishlab chiqarila b osh­
landi. K eyincharoq esa m ukam m alroq m exanik va elektrom exanik 
hisoblash m ashinalari, xilma-xil m atem atik asbob va priborlar yaratila 
boshlandi.
A m m o fan va texnika rivojlanish sur’atlari tobora oshib, insonning 
aql-zakovati tabiatning sirli qonunlarini ketm a-ket yenga boshladi.
M atem atik tenglam a va form ulalar shu qadar m urakkablashdiki, 
sustkash m exanik va elektrom exanik hisoblash m ashinalari, natija 
chiqarish u ch u n qilinadigan o ‘nlarcha va yuzlarcha m illion arifm etik 
am allarni bajarishga qodir b o ‘1 m ay qoldi.
Shuning uchun ham fizika, m exanika, radiotexnika, m ashinasozlik, 
m uhim iqtisodiy m uam m olarni hal etish, m atem atikaning rivojlanishi, 
yangi m ukam m al m ashinalarning vujudga kelishiga qarab qoldi.
Bu yerda xom aki, ko‘r-ko‘rona tadbirlam i ko'rishning foydasi teg- 
m ay qoldi. Sanash tezligini ikki m arta, besh m arta, o ‘n m arta oshirish 
kamlik qilib qoldi. Yuzlab va minglab hisoblovchilarning o ‘m ini bosadi- 
gan m utlaqo yangi m ashinalar kerak b o ‘lib, hisoblash texnikasini rivo­
jlantirish uchun ju d a katta odim tashlash kerak edi.
Endilikda son-sanoqsiz va xilma-xil m ashina, apparat h am da as- 
boblarning ajoyib dunyosi, ya’ni yangi texnika vujudga keltirildi.
Inson esa m ana shu m ashinalarning ishini nazorat qiladi, u 
m ashinaning h am m a harakatlarini tinm ay e ’tibor bilan kuzatadi, ishlab 
chiqarish jarayonining norm al o ‘tishiga xalal beradigan 
ham m a
3 8

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
t o ‘sqinliklarni b a rta ra f qiladi.
0 ‘n lab asboblar odam g a jips berk a p p a ratlar ichidagi b osim va 
h aro rat h aq id a, d o m n a p ech in in g ichidagi gaz tarkibi h a q id a xullas, 
yuqori sifat va m eh n at unum dorligi u ch u n h o rm a y -to lm a y kurashay- 
o tg an o d a m n in g bilib olishi za ru r b o ‘lgan h am m a narsa h aq id a xabar 
berib tu rad i. M ashina odam ning miyasini em as, balki muskullarini 
h ad d an tashqari og‘ir ishdan xalos etadi. Tirik organizm ning miyasi bi­
lan asablari m ashinaning jism oniy qudrati ko‘zga ko‘rinm aydigan, am m o 
m ustahkam aloqalar bilan bog'langan.
Ana shu odam -m ashina sistemasi ham isha harakatlanar ekan, 
undagi biror narsa sekundning eng kichik bo‘laklari ichida bir qadar 
o ‘zgaradi.
T exnologik jara y o n p aram etrlari-h arak a t, bosim , xom ashyo, yo- 
qilg'i tarkibi, ishlanadigan detaining katta-k ich ik lig i, m ex an izm larn - 
ing harakat tezligi—b a ’zan sekinroq q o n u n iy ravishda, go h kutilm agan 
tasodifiy sh ait-sh aro itlarg a k o ‘ra o ‘zgaradi. Jaray o n boray o tg an tashqi 
sharoit h a m o ‘zgaradi. Jaray o n larn in g borishini nazorat qiluvchi agre­
gat va asboblarda odam g a uzluksiz signallar kelib tu rad i. M o ‘ljaldan 
salgina 
chetga 
chiqish 
«boshqaruvchi 
qurilm a» 
ning 
reaksiya 
к о ‘rsatishiga sabab b o ‘ladi.
T okarlik stanogidagi keskich harakati (ishlov berilayotgan detal 
m ateriali qattiqligi, zagotovka q o ‘yim i o ‘zgarishiga qarab ) to ‘satdan 
o ‘zgarib q oldi deylik. D arh o l kerakli c h o ra n i ko‘rib, h a ro ra tn i m o ‘l- 
jaldagi n o rm aga tu sh irish kerak, aks h o ld a d etain in g yaroqsiz b o ‘lishi 
m u q arrard ir.
N im a qilish kerak? K eskich harak atin i yoki kesish tezligini ka- 
m aytirish kerakm i? Yoki k o 'p ro q sovitish kerakm i? N im a qilsa yaxshi 
b o ‘lar ekan?
M ahsulot sifati ishlab chiqarish jaray o n in in g sam arasi va tejam - 
liligi ishchi yoki m asterning sezgirligiga, boshqarishda eng m aqbul 
(o p tim al) usulni t o ‘g ‘ri tan lay bilishiga bo g ‘liq.
M o ‘ljalda biroz o ‘zgarish r o ‘y b erganda ja ra y o n q an d a y borishini 
tajribali, m alakali ishchi, texnolog, m aster o ld in d a n biladi. U uzoq 
o ‘ylab o ‘tirm aydi. Y aroqsiz detal tay y o r b o ‘lgu n ch a q o ‘l qovushtirib 
o ‘tirm ay d i, b irin ch i qoqilishdayoq za ru r ch o ralarn i k o ‘radi.
B iroq tex n ik a tez takom illashib bo rm o q d a. M ash in a va agregat- 
lam in g tezligi o sh m o q d a, ju d a z o T bosim va h arak at talab qiladigan 
yangi texnologiya vujudga kelm oqda, xom ashyoni q ay ta ishlash
3 9

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
tezligi o sh m o q d a. O dam «boshqaruvchi qurilm a» ning m as’uliyatini, 
ko‘p to m o n li b u rch larin i k o ‘p in c h a uddalay olm ayotir.
O d am n in g harak atlari yetarlicha ch a q q o n em as, idro k qilish o r- 
ganlari esa y etarlicha hushyor em as. Sezgi o rg a n la rid an eng kuchlisi 
b o ‘lgan k o ‘z h a m h a r sek u n d d a alm ashinib tu rad ig a n b e sh ta d a n ortiq 
narsani b ir-b irid a n ajratishga q o d ir em as.
K o ‘p 
pozitsiy ali-tezk o r 
avm om atning 
ish 
u n u m d o rlig i 
esa 
k o ‘p in c h a bu ch e g ara d an ham oshib ketadi.
H ozirgi rotatsiya m ashinasi ch orak sek undda ellik nusxa gazeta 
bosib ch iq arad i, kuchli prokat stani bir to n n a prokat b erad i, sulfat 
kislota qurilm asi b ir nech a o ‘n kilogram m sulfat kislota ishlab 
chiqaradi.
O d am n in g reaksiya k o ‘rsatish tezligi—m oslanish tezligi k o bp 
shartlarga: m ashq qilishga, h arak atn in g m urakkabligiga, asab siste- 
m asining holatiga, ch a rch a sh darajasiga bo g ‘liq. A m m o reaksiya 
tezligining chegarasi bor, bu esa o d am n in g tez o ‘tuvchi jara y o n larn i 
boshqarish im koniyatlarini cheklab q o ‘yadi.
M urakkab 
jarayonlarni 
boshqarishda 
kishi 
sekin 
reaksiya 
ko‘rsatadigan b o ‘lsa, yaroqsiz detal chiqishi, m ehnat unum dorligi q o ‘ldan 
boy berilishi, ba’zan esa avariya ro‘y berishi ham m uqarrardir.
S h uning u ch u n h am ishlab chiq arish n i b o sh q arish d a o d am n in g
e ’tib o ri, tajriba va m alakasining o ‘rnini bosadigan av to m atlarg a t o ­
bora k o ‘p roq ehtiyoj tu g ilm o q d a .
A m m o bun in g u c h u n tashqi sharo itn in g an d ak o ‘zgarishiga ham
reaksiya ko‘rsata oladigan, tevarak-atrofdagi m uhitga o q ilo n a o ‘zaro 
ta ’sir eta oladigan, turli vaziyatga m oslashadigan agregatlarning b u tu n
boshliq bir sistem asi bilan do im o bog‘lana o ladigan k ibernetika usuli- 
dagi m ash in alar kerak.
H ozirgi k u n d a m illio n -m illio n kishilarning d iqqat e ’tib o ri av­
to m atlash tirish m uam m olariga qaratilgandir. A vtom atika insoniyatga 
nimalar berishi mum kin? Bu savolga javob berish uchun avtom atlashti­
rishning yakunlarini ta s a w u r qilib, kelajakda bu yaku n larn in g insonga 
q anday t a ’sir qilishini k o ‘rib chiqam iz.
A vtom atlashtirishing dastlabki va asosiy n a tija s i-m e h n a t u n u m - 
dorligining o ‘sishidir. M eh n at unum d o rlig in i oshirish u c h u n ishlab 
chiq arish n i keng k o 'la m d a m exanizatsiyalashtirish va av to m a tla sh ti­
rish kerak b o ‘ladi. Ilgari kam m iq d o rd a m ash in alar tay y o rlan g an d a 
b arch a ishlar q o i kuchi bilan olib b o rila r edi. B iroq m ash in alarn i
4 0

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
k o ‘p m iq d o rd a ishlab chiqarish u ch u n turli m ashina va m exanizm lar 
talab q ilinardi. B unday m ashinalardan biri m etall kesish stanogi 
h isoblanadi. B irinchi m arta ishga tushirilgan m a sh in a la r asta-sek in
m urakkablashtirilib, k o ‘p q u w a tli hozirgi za m o n m ashinalariga aylan - 
tirildi.
Q o‘l va oyoq bilan harakatga keltiriladigan qadimgi tokarlik stanogi 
bundan bir necha asr m uqaddam paydo b o ‘lgan, bu stanoklarda keskich 
m ahkam lab q o ‘yiladigan moslama b o ‘lgan emas.
B unday stan o k lard a m etallni em as, balki yog‘o ch larn i y o ‘nib ish­
lash m u m k in b o 'lg a n , xolos. Lekin vaqt o ‘tishi bilan elek tr energiyasi 
va bu energiya bilan ishlovchi dvigatellar vujudga keldi. B ularning 
ham m asi o ‘z navbatida q o ‘l va oyoq yord am id a boshqariluvchi 
stan o k larn i av to m atik tarzd a boshqariluvchi stan o k lar b ilan alm ash ti- 
rishga olib keldi.
Hozirgi vaqtgacha metall ishlash sanoatida ju d a ko‘p ishchilar g ‘oyat 
turli-tu m an stanoklarda qo‘l bilan ishlam oqdalar. U larning m ehnati 
anch a og‘ir b o ‘lishi bilan birga, ular h a r kuni bir xil operatsiyalarni ba- 
jaradilar. B unday operatsiyalar kishini an ch a toliqtiradi. U n d a n qutulish 
uchun m etall kesish stanoklarini avtom atlashtirish lozim.
H ayot u ch u n m oddiy va m adaniy ajoyib boyliklar kerak. Boyliklar 
m anbayi esa tabiat xom ashyosi va inson m ehnatidan iboratdir. Tabiat 
inson ixtiyoriga xom ashyoni ju d a k am dan-kam taq d im etadi. S huning 
uchun h am inson ham m a vaqt o ‘z ehtiyojini qondirish u ch u n tabiat 
xom ashyolarini sifat jihatidan qayta ishlaydi, ya’ni m ehnat qiladi.
Tarixiy taraqqiyot eng qadim gi tosh plitadan tortib, hozirgi zam on 
avtom at m ashinalari, sexlar va zavodlarning vujudga kelishiga qadar ish­
lab chiqarish qurolining asta-sekin rivojlanib borganligini ko‘rsatadi.
Texnologik jarayon qonunlarini m atem atik tarzda yozishni tavsif- 
lashdan so‘nggina boshqarish boshlanadi. D em ak, m atem atika, kiber­
netika tabiiy tarzda texnologik jarayonni boshqarish, m ahsulot aniqligi 
va sifatini om ili bo‘lib qoladi.
Texnika taraqqiyoti m uhandislik tafakkuri oldiga hal qilinishi m u ­
rakkab b o ‘lgan m asalalarni q o ‘ym oqda. M ana shunday hollarda m u h a n ­
dislar tabiat yaratgan xazinaga xuddi ilmiy-texnika kutubxonalari va arx- 
ivlariga m urojaat etgandek m urojaat etadilar.
Bionika biologiya bilan texnika orasida ko‘prik vazifasini o ‘tam oqda.
Fikrlash jarayoni (inform atsiyani qayta ishlash) va xotiraning 
fiziologik m exanizm lari ham da algoritm lari hali to ‘liq yoritilm agan. Jonli
41

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
organizm lnrning kibe m et ik m ashinalardan afzalligi sh undan iboratki, 
unda tashqi inform atsiya ancha m ukam m allashgan qurilm alarda qabul 
qilib olinadi.
Boshqaruv kibernetik m ashinalari texnologik jarayon haqida ju d a 
nozik datchiklar yordam ida ham m a kerakli inform atsiyani qabul qila ol- 
ishlari kerak. B unday m asalani to 'liq hal etish uchun shunga o ‘xshash 
jarayonlarni jonli organizm m isolida o ‘rganib, texnik m odellar tuzishda 
foydalaniladi.
Insoniyat tabiat sir-asrorlarining tub m ohiyatini ochib, uning 
m o‘jizalarini faqat takrorlash bilan cheklanib qolm ay, balki ulardan ham
o ‘tib ketadigan m o ‘jizalarni bionika vositasida yaratish ishtiyoqida ya- 
sham oqda.
Inson hayvonot dunyosidagi bor tajribalarni egallab o ‘zi u chun, o ‘z 
tabiatini m ukam m allashtirish va o ‘z qobiliyatini oshirishi uchun xulosa 
chiqara oladim i?
B irinchi q arash d a bun d ay m ulohaza a n c h a qiziq b o ‘lib tuyulishi 
va h atto eng ulug‘ z o t—inson u c h u n haqorat b o iib sezilishi h am
m um kin.
H ayvon b ilan insonni bir-biriga an ato m ik tuzilishi va xulq -atv o ri 
bo g ‘laydi. M a ’lum ki, o lim lar inson va hayvon h is-tu y g ‘u larin in g
um um iyligi haqida k o ‘p m u lo h aza la r yuritishgan. X IX asr oxiri va 
XX 
asr 
b o sh larid a 
fiziologlarning 
hayvonot 
dunyosi 
h aq id a 
shug‘u llanishlari k o ‘pchilik m aterialist-o lim larn in g h ay v o n lar aq l- 
zakovatiga sh u b h a b ilan qarashlariga olib keldi. H a y v o n larn in g fikr- 
tu y g 'u la ri bilan hisoblashish ayrim o lim lam i vahim aga h a m soldi. 
U la r hayvonlar instinkt tarzda harakat qiladilar degan nuqtayi nazarda 
qattiq turib oldilar. Biroq, fikrlash allaqachon eskirib qoldi. 0 ‘sha vaqt- 
dayoq hayvonlar faqat instinktgagina em as, balki aql-idrokning elem ent- 
lariga ham ega ekanliklarini tushungan edilar. O lim lar o ‘z tadqiqotlari 
natijasida hayvonlarning o ‘tgan davrdagi hodisalarni hisobga olib, yaqin 
vaqtda sodir b o ‘lishi m um kin b o ‘lgan sharoitni taxm inan bila olishlarini 
bayon etdilar.
S hunday qilib, tabiat yuqori pog'onali hayvonlarga elem entar shak- 
Idagi fikr yuritishni m an qilgan em as ekan. D em ak, hayvonlar xulq- 
atvori va psixologiyasini o ‘rganib, u la r h aqida q im m a tli m a ’lum otlarga 
ega b o iis h im iz m u m k in ekan.
K o ‘pch ilik hayv o n lar ay rim x u lq-atvorining insoniyat xarakteri 
bilan o ‘xshashligi bor. M asalan, agressivlikni olib k o ‘raylik. H o z ir-
4 2

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
g ac h a h ech kim «inson» ta b ia ta n agressiv b o ‘lishi m um kinligini isbot 
etgani y o ‘q. A yrim kishilarning agressivlikka m oyilligini q an d a y qilib 
yo‘q qilish yoki ch u q u r o 'rg an ish m um kin va shunga u m u m a n erish ­
ish m u m k in m i yoki y o 'q m i? A ftidan ho zirch a bu savolga an iq javob 
berish qiyin.
Yoki bo'lm asa tarbiya va o'qitish m uam m osini olib ko‘raylik. Bu 
jarayonda eng ta ’sirli rol tarbiyachining yoki o ‘qituvchining shaxsiy o ‘m ak 
bo‘lishidir. Bolalar yoshligida uni o ‘rab olgan ham m a kishilarning xatti- 
harakatlarini o ‘ziga ko‘chirib ola boshlaydilar. Hayvonlarda h am biror 
narsani tez qabul qilib olish va o'zlashtirish kuchli rivoj topgan.
Hayvonlarning amaliy ishlarda ham o ‘m ak bo‘la olishi hayot da isbot 
etilgan. M asalan, G erm aniya, Gollandiya va Daniyada buqalam i boqib, 
ularning osoyishta, ko‘nikmali va boshqariluvchan ekanligi isbot etildi. 
Bunday sifat ko‘rsatgichlarga erishib b o ‘lmaydi deb o ‘ylarsiz, albatta. Yo‘q 
aslo! Bunday hayvonlarni ushlab turish uchun, boqish uchun boMgan 
m ehnat kam ayadi, unum dorlik esa oshadi. Bunday natijalarga qanday 
qilib erishilgan? Faqatgina hayvonlarning psixikasini diqqat bilan o ‘iganish 
orqaligina erishilingan.
Fazo kem alari, atom dvigatellari, elektron m ashinalai^bulam ing 
ham m asi hozirgi zam on texnika taraqqiyotining yorqin dalilidir. Bu yuk- 
salishda bionika fanining ham hissasi bor.
In so n la r azald an delfin va ayrim baliqlar k em ala rd an , h atto
zam onaviy k em ala rd an ham tez suza olishini bilishadi.
V aqt o ‘tishi bilan havo k o ‘targichli kem alar vujudga kelib, u la m - 
ing tezligi b irm u n c h a oshdi. O lim lar va m u h an d islar esa h a m o n
d elfinlarning tan a tuzilishini o 'rg an m o q d alar, kem asozlikda ju d a tez 
suzishga y o rd am beruvchi m exanizm lar konstruksiyalarini q ay ta-q ay ta 
k o ‘rib ch iq -m o q d a la r. S huningdek, ko‘rshapalakning fazoda h a m h ar 
q an d a y t o ‘siqlarni sezib, o ‘z y o ‘nalishini o lzgartira olishi olim larga 
k o ‘p d a n
m a ’lum . 
Keyingi 
o ‘n 
yillikda 
sezgirlik 
q u w a ti 
k o ‘rsh apalakning sezgi q u w a tid a n an ch a yuqori b o ‘lgan kuchli loka- 
to rla r 
ixtiro 
qilindi. 
S h u n d ay
bo‘lsa-da, 
olim larim iz 
ham on 
ko‘rshapalaklar «lokatorlari» ni katta qiziqish bilan tekshirm oqdalar.
U la r dengiz va okean lard a p o ‘rtan a bosh lan ish in i a n c h a o ld in d an
sezib, o ‘zlarini x avf-xatardan chetga oluvchi m ed u za lar sirlarini 
o ‘rganish natijasida p o ‘rtan a boshlanishini o ‘n besh soat o ld in xabar 
qiladigan asbob ixtiro etdilar. E H M n in g xotiralash qism i in so n m i- 
yasining ishlash p rin sip i asosida tuzilgan. In so n q u lo g ‘ining tuzilishini
4 3

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
o ‘rganish tex n ik ad a ovoz tu tq ic h lokatorlarini b arp o etish d a k atta 
yordam berdi.
Y er yuzida m illiard yillar m obaynida taraq q iy etgan hayot tirik 
o rg an izm larn i shu q a d a r takom illashtirib yuborganki, tash q i m uhitga 
m oslashishda ular erishgan darajasini b ilish -o ^ g a n ish u c h u n hali 
o lim larim iz k o ‘p yillar bosh qotirishlari kerak b o ‘ladi.
V odorod atom i shu qadar kichikki, uni oddiy k o ‘z bilan ko‘rib 
bo‘lm aydi, albatta. Y er qobig‘i ana shu vodorod atom ining yarm iga teng 
darajada siljisa ham chigirtka buni darhol sezadi. Lekin seysm ograf b u n ­
day siljishni seza olmaydi.
M a’lum ki, radio va televizor antennasiz yaxshi ishlam aydi. Mavjud 
antennalar esa b a’zi noqulayliklam i tu g ‘diradi. Shunisi hayratlanarliki, 
parvona m ikroskopdagina ko‘rinadigan uchta asab tolachasi bilan 
ko‘rshapalak tarqatadigan ultra tovushni bem alol qabul qiladi. Texnika 
ana shunday o ‘ta sezgir an tenna yaratishni hozircha faqat orzu qiladi, 
xolos.
R adioaktiv n urlarning zararli ta ’siri ko‘p chilikka m a ’lum . Biroq 
sh u n d ay jo n li m avjudotlar borki, u la r inson chiday o lm ay d ig an ra­
dioaktiv nurlarga bem alol bardosh bera oladilar. M asa la n , n e m a to d a
degan ch u v alch an g lar 180 kishini halok qilishga q o d ir radioaktiv n u r- 
lar t a ’sirida bem alo l hayot kechiraveradilar.
P a rra n d a la r havoda parvoz qilganlarida q an d a y d ir ovoz c h iq a - 
radilar. A m m o boyqush h ech tovush ch iq arm ay u ch a d i. N im a u c h u n
shunday? H o z irch a bu fan oldidagi y echilm agan m u a m m o la rd a n
biridir. Suvsizlikka ch id am li hayvon qaysi, deyilganda, alb a tta tuya 
esga 
tushadi. 
A m m o
S him oliy A m erikaning ja n u b iy -g ‘arbidagi 
c h o ‘llarda to sh olm axon degan g ‘alati b ir hayvon yashaydi. U ju d a
serg‘ayrat b o ‘lib, yuz kun davom ida b ir q u ltu m suv ich m ay yura 
oladi. V aholanki, suvsizlikka chidam liligi b ilan n o m ch iq arg an tuya 
ham u zo g ‘i bilan b ir oyga z o ‘rg‘a bardosh bera oladi.
D aryo, dengiz va o keanlarda k em alarning yurishi u c h u n suvning 
qarshiligi q a n c h a kam b o ‘lsa, sh u n ch a qulaydir. Y apon kem asozlari 
k em an in g ostki qism in i kit gavdasiga o ‘xshatib k o ‘rib, k a tta m uvaf- 
faqiyatga erishdilar. N a tijad a suv qarshiligining kam ayishi hisobiga 
dvigatel q u w a tin i yigirm a besh foyiz tejashga erishdilar.
T okarlik stanogining ishlash prinsipi h am m ag a m a ’lum . S tan o k
keskichi q attiq q o tish m a d an iborat b o ‘lib, o ‘ziga xos m axsus shaklga 
ega. Bu shakl kem iruvchi h ay v o n lard an —sich q o n , kalam u sh n in g
4 4

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
tishiga qiyos qilib ishlangan. B urgutning ojizroq jo n iv o rla rn i, p arran - 
d alarn i q an d ay ta ’qib qilishini ko‘pchilik biladi. U h ech q ac h o n
o ‘ljasining ketid an quvlam aydi, Balki jo n iv o rn in g u ch ish , q ochish 
tezligini hisobga olgan holda m a 'lu m m asofada unga tash lan a d i. In ­
son bu qoidani texnikaga tatbiq etgan. M asalan, avtom atik zenit 
to ‘pining o ‘qi to ‘g ‘rid an -to ‘g‘ri uchib ketayotgan sam olyotga em as, balki 
sam olyot oldidagi bir nuqtaga yo‘naltiriladiki, hisob-kitobga ko‘ra o ‘q to 
m uayyan m asofani bosib o ‘tguncha, sam olyot shu nuqtaga yetib keladi. 
K osta-R ika sohilida doim iy yom g‘lik berib turadigan q o ‘ng‘iz bor. U n ­
ing shu'lasida bem alol gazeta o ‘qish m um kin. Agar buning m ohiyati 
aniqlansa, yana qancha m o ‘jizalar yaratish im koni tugMlardi.
H ozirgi v aqtda bio n ik olim lar asosan, qabul qilish, qayta ishlash, 
eslab qolish p rin sip lari va ax borotlardan foydalanish ustida tad q iq o tla r 
olib b o rm o q d alar. B ionik o lim lar tirik organizm asab sistem asida 
tashqi ta ’sirlarga qarab q anday o ‘zgarishlar yuz berishi prinsiplarini 
tu sh u n ish g a u rin m o q d alar. Inson va hayvonlarning eslab qolish 
«m exanizm lari»ni tekshirish ustida katta ishlar olib b o rilm oqda.
E H M ju d a yaxshi xotira qurilm alariga ega. Biroq bu m ashi- 
nalardagi xo tira bloklari hozirgacha za m o n texnikasi va hayot ta la b ­
lariga t o ‘la javob berm ayotir.
Y uqorida aytib o ‘tilganlardan tash q ari, bio n ik a m exanik sistem a­
lar tuzilishiga a lo q ad o r b o ‘lgan keng doiradagi m asalalar b ilan ham
shug‘ullan m o q d a.
M u h an d islarim iz qushlar, baliq va dengiz hayvonlarining suzish 
va uchish biom exanikasini o ‘rganib, yangi p rinsipda ishlovchi, suzu- 
vchi va uch u v ch i a p p a ratlar yaratm oqdalar.
H ozirgi vaqtda ju d a ko‘p k o ‘rinishdagi usullar sxem asi bunyod 
q ilingan, y a ’ni inson va hayvonlar bosh m iyasi tashkil to p g an asab 
t o ‘q im alari sxem asi o ‘rnatilgan.
B ular ichida asab to ‘q im alarining elek tro n , o ptik va elek tro - 
kim yoviy o 'x sh a sh la ri h am bor. Ilm iy tad q iq o tla r asosida ta n ib olish 
sistem alarini ishlab chiqishga alohida e ’tib o r b erilm o q d a. B unday sis­
te m a la r b ir yoki b ir nech a sezgi organlar axborot yoki t a ’sirn in g qaysi 
b ir kategoriyaga oid ekan in i belgilashgacha qodirdir. .
Ishlab chiqilgan bilib olish sistem asi su n ’iy yoM doshlar yo rd am id a 
olingan rasm larni an iq lash d a foydalanilm oqda. Bu esa o ‘z navbatida, 
kishilarning qim m atli vaqtini tejab, m urakkab m e h n a td a n xalos etadi.
4 5

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
Bionik olim D elgadoning ishi ju d a k a tta aham iy atg a egadir. 
D elgado elek tro n sistem a yo rd am id a tirik organizm ga aks t a ’sirni 
am alga oshirdi. Ispaniya va boshqa m am lak atlard a b u q a bilan olishuv 
o ‘yinlarini kino ek ran larid a k o ‘rgansiz. F araz qiling, a n a shu buqa 
oldiga qizil pardali to re o d o r em as, balki olim D elg ad o chiqib boradi. 
U n in g q o ‘lida 
tranzistorli radiousulnikning kichik qutisi b o g ‘lab 
quyilgan. Q utirgan buqa D elgadoga tash lan a d i, m asofa oz qolganda 
olim b o shqaruv tugm ach asin i bosadi. S hu payt b u q a o lim n i shoxiga 
ilib olib u loqtirish o ‘rniga d u m in i likillatib, u ning q o ‘lini yalashga 
tay y o r b o ‘lib qoladi. C h u n k i o lim b uqaning m iyasidagi ijobiy em o tsi- 
yali b o shqaruv m arkaziga m ikroelektrodli buyruq yuborgan. A ksin- 
ch a , yaxshi kayfiyatdagi 
m aym un m iyasidagi agressiya-em otsiyali 
(ehtirosli) m arkazga buyruq yuborilsa, u ning vajohati o ‘zgarib, 
vahshiyona qiyofaga kirishi m um kin.
O lim K ra m er delfin terisini m ikroskop ostida tekshirib, u ikki 
q atlam d an iborat ekanligini aniqladi. B irinchi tash q i q atlam i elastik, 
ikkinchi ichki q atlam i qayishqoqdir. T ashqi q atlam d a m o ch alk a sim o n
m o dda bilan to ‘ldirilgan. T erin in g b u n d ay tuzilishi delfin harak atin i 
osonlashtiradi 
va 
harakatni 
xohlagan 
y o ‘llan m ad a 
o ‘zgartirish 
im konini beradi.
K eskichni m etallga o ‘yib kirish jara y o n id a m oy lab -so v u tu v ch i su- 
yuqlikning ishlatilishini eslaylik, bu ja ra y o n n i tabiatdagi jo n iv o rla r 
h ayotida 
so d ir 
b o ‘luvchi 
jara y o n
bilan 
q an c h alik
yaqin 
va 
o ‘xshashligiga to ‘liq ishonch hosil qilam iz. H a q iq a ta n h a m kesishning 
og‘ir sh aro itid a m oylab m etallga ishlov berish xossasini yaxshilaym iz, 
h aro rat kam ayadi, asbob chidam korligi oshadi.
B iroq eng m u kam m al kibernetik q u rilm alar ham m u rak k ab sh art- 
sh aro itd a o ‘zin i tu tish i b o ‘yicha inson va hayvonot dunyosi vakillari- 
d a n a n c h a o rq a d a qolib kelm oqda. B unday k am ch ilik , ayniqsa, ish­
lash vaq tid a turli xil ta so d if faktorlar ta ’siriga beriluvchi q u rilm alard a 
yorqin n am o y o n b o ‘ladi.
M ashinasozlikdagi texnologik jara y o n larn i boshq arish d a ishlatilu- 
vchi kib ern etik q u rilm alar h a m sh unday eslatib o ‘tilgan tasodiflarga 
va boshqarish m urakkab boMgan to ‘siqlarga uchrash i m um kin.
Bu kabi tex n ik a vositalari o ldida tu rg an m asalani hal etish u c h u n , 
b irin ch id an , tash q arid a n kelib tushuvchi inform atsiyani klassifikatsiya 
qila oladigan, ikkinchidan, inform atsiyani qayta ishlash p ro g ram m a - 
sini «m ustaqil» ishlab chiq ara oladigan, b u p ro g ram m a lar sa m a ra d o r-
4 6

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
ligini oxirgi olingan natijalarga asoslangan h o ld a b ah o lay oladigan, 
o p tim al p ro g ram m alarn i o ‘zining keyingi faoliyatida foydalanish 
u c h u n eslab qola o ladigan m ashina yaratish zarur.
Shu tusdagi texnika sistem alari o ‘z - o ‘zin i tashkil etu v ch i sistem a 
deb ataladi. B unday sistem alarning xarakterli belgilaridan biri sh u n - 
daki, u inson ishtirokisiz kichik struktura o ‘zgarishlarini olib bora 
oladi. U tash q i m u hit o ‘zgarganda ham o ‘z m ustaqU hgini saqlaydi. 
Bu holat m u h im m ezon b o ‘lib hisoblanadi, aks h o ld a sin ish , buzilish 
kabi h o d isalar sodir boMganda xavf tu g ‘ilishi m u m k in . T irik organizm
ham q an c h alik xavf tu g 'ilm a sin
0
‘z - o ‘zin i iloji b o rich a m u h o faz a q il­
ish im koniga ega.
K ibernetik va avtom atik xususidagi q u rilm alar e le m e n ti is- 
honchliligi ustida gap b organda, albatta, ney ro n lar m o d elid an foy- 
dalanilganini eslatib o ‘tish kerak.
S h u n d ay qilib, b io n ik an i qan ch alik c h u q u r o T gansak, sh unchalik 
texnologik ja ra y o n n i boshqarishga oid hal etilm agan m u a m m o la r 
yech im i yorqin b o ‘la boradi.
4 7

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
II bob