Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . AVTOMATIKA VA INSO N IY A T
E lek tro n hisoblash m ashinalarining yaratilishi in so n n i rasm iy- 
m an tiq iy fikrlashni talab etadigan o p eratsiyalardan ozod qilish yoMida 
hali ju d a k o ‘p ishlarni am alga oshirish m um kinligini k o ‘rsatdi. A m m o 
ra sm iy -m an tiq iy fikr yuritish sohasi qay darajad a keng ekanligini 
h am d a ilgari faqat inson m iyasi bajara olgan va en d ilik d a raqam li 
m ash in alarn in g q o ‘llanishi tufayli avtom atlashtirilgan ja ra y o n la r qay 
darajada m urak k ab va ch u q u r ekanligini aniqlash h a tto m utaxassislar 
u ch u n h a m ku tilm ag an b ir hoi b o ‘lib tuyulgan edi.
M ash in a yord am id a b ir tild a n ikkinchi tilga tarjim a qilishning 
am alga oshirilishi va b irin ch i qarashda faqat m iyagagina xosdek b o ‘lib 
tuyulgan vazifalarni bajarish u ch u n , m asalan, sh ax m at etu d larin i 
yechish u c h u n p ro g ram m a lar ishlab chiqilishi tufayli k o ‘pgina kishilar 
tafa k k u r jara y o n larin in g rasm iy-m antiqiy, ya’ni program m alash tirish
m u m k in b o ‘lgan so h alari ilgari o ‘ylab k elinganidan a n c h a keng va 
m u h im p o q ekanligiga ishonch hosil qildilar. Bu im koniyatlarning 
chegarasi b o rm i? O dam n in g o ‘rniga av to m at bajarishi m um kin 
b o ‘lgan aqliy m asalalar doirasi qay darajada keng? Bu im koniyatlar 
faqat algoritm ik jara y o n lar bilan cheklanib q o lad im i yoki a n c h a keng 
m iqyoslarga ega b o ‘ladim i? Biz bun d ay m asalalarga o p tim istlarc h a 
qaraym iz va avto m atik a y ordam ida in so n n in g aqliy faoliyatini yengil- 
lashtirish im koniyatlari cheksiz b o ‘lib, bu y o ‘n alishda av to m atik a eng 
olijanob rol o 'y n ash ig a ishonam iz: avtom atika inson m iyasini qora 
ishdan to b o ra k o 'p ro q ozod qila borib, u n in g b itm a s-tu g a n m a s re- 
surslaridan ijod u c h u n foydalanish im k o n in i beradi.
A vtom atlashtirishning m aqsadi olijanob, real va am alga oshirib 
b o ‘ladigan 
m aqsaddir. A m m o unga erishish u c h u n b ir q a to r 
to 'siq la rn i b a rta ra f qilish, b ir q a to r m urakkab m asalalarni hal qilish 
zarur. U lard an b a ’zilari ustida t o ‘xtalib o ‘tam iz.
A vtom atik boshqarish nazariyasining ayrim so h alarid a ajoyib m u - 
vaffaqiyatlar 
q o ‘lga 
kiritilganligiga 
qaram ay, 
nazariy
frontdagi 
u m u m iy ahvol u n ch a lik yaxshi em as. B irin ch id an , bu ahvol k o ‘p
2 7

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
sonli ayrim nazariy alar m avjudligi, n azariyaning y agona, b o g ‘lan g an
tuzilm asi y o ‘qligi bilan xarakterlanadi. U m u m iy asosiy g ‘oyalar, m e- 
to d lar, tu sh u n c h a la r, q o n u n la r faqat endigina yaratilm oqda. Ik- 
k in ch id an , b ir q a to r m u h im nazariy m asalalar hali m u tla q o ishlab 
chiqilm agan. Ju d a k o ‘p elem e n tlar va u lar o ‘rtasidagi bogM anishlar 
bilan 
to ‘lib 
toshgan 
m urakkab 
sistem alarni 
k o ‘rib 
chiqib 
o ‘rganilganda, nazariya sohasidagi m u am m o la r, ayniqsa, yaqqol sezi- 
ladi. Bu so h ad a hali h a tto vazifalarning turli q o ‘yilishi h a m ishlab 
chiqilm agan. V aholanki, kelajakda bun d ay sistem alar ju d a m u h im rol 
o ‘ynaydi, c h u n k i xuddi an a sh u n d ay sistem alar inson faoliyatidagi 
b a ’zi m urakkab funksiyalarni m odel-lashtiradi.
B u ndan tash q ari, sh u n i ham t a ’kidlab o ‘tish kerakki, av to m atik
boshqarish nazariyasi asta-sekin o ‘z xarakterini o ‘zgartirib, avtom atlashti­
rish m asalalarini hal qilishda to b o ra k o 'p ro q , yetak ch i zvenoga ay- 
lan m o q d a. 
A garda 
ilgari 
nazariya 
asosan 
m avjud 
sistem alarni 
hisoblashda suy an ch iq b o ‘lib xizm at qilgan b o ‘lsa, hozirgi vaqtda esa 
ayniqsa, kelajaqda nazariyaning vazifalari keskin su ra td a oshib boradi. 
N azariya m u h an d isn in g ilm iy d u nyo q arashini sh ak llan tirib , u ning 
k u c h -g ‘ay ratin i m u tlaq o yangi tipdagi sistem alarni qidirib topishga 
yo‘n altiradi. N azariya « chuqur razvedka qilish» m aq sad larid a, m ashi- 
n alar n im an in g ud d asid an chiqadi va n im an in g ud d asid an chiq m ay d i, 
ularning im koniyatlarini q an d ay qilib kengaytirish kerak a n a sh u larn i 
aniqlashga to b o ra k o ‘p roq xizm at qila boshlaydi.
A vtom atika taraqq iy o tin in g hozirgi bosqichi u c h u n xarakterli 
boMgan m u h im ilm iy-texnika vazifalarining b ir n ech tasi ustida 
to ‘xtalib o 'ta m iz .
O p tim al boshqarish m etodlarini va o p tim al darajaga yaqin 
b o ‘lgan b oshqariladigan q u rilm a strukturalarini sin tez qilish m e to d ­
larini ishlab ch iq ish katta aham iyatga egadir.
Bu vazifalar sohasi n ihoyatda kengdir. H a q iq a ta n h a m b o sh q a ri­
ladigan obyektlar liniyali yoki liniyasiz, p aram etrlari ja m la n g a n yoki 
taqsim lan g an b o ‘lishi, bu obyektlar uzluksiz yoki diskret obyek tlar 
b o ‘lishi m um kin. O ptim allik m ezo n lari ham turli h o llard a m utlaqo 
tu rlich a xarakterga ega b o 'lish i m um kin. 
S istem alar o 'tk in c h i 
jara y o n larn in g tezligi, b arq aro r jara y o n n in g aniqligi, energiya iste’m ol 
qilishi, xom ashyo sarflashi va h o k azo lar jih a tid a n o p tim al b o ‘lishi 
m um kin.
2 8

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
0
‘z - o ‘zin i tartibga soladigan (sozlaydigan) va o ‘rgatadigan siste­
m alarn i qurish p rin sip larin i ishlab chiqish m u h im vazifa hisoblanadi.
A vtom atika vositalari arsenaliga yuksak darajad a rivojlangan 
m an tiq iy am al qiladigan va xotirali q u rilm alarn in g q o ‘shilishi b o sh ­
q arish sohasidagi k o ‘pgina yangi vazifalarni hal qilish u c h u n im k o n i- 
yat yaratib berdi. B unday vazifalar jum lasiga tu rli xil b o shqarish 
o b yektlarining ishida m a ’lum m a ’n o d a eng qulay rejim o ‘rnatish va 
bu rejim ga rioya qilish bilan bo g ‘liq boMgan vazifalar, b oshqariladigan 
q u rilm alard a m urak k ab , o ‘zgaruvchan m urakkab vaziyatga m os ke- 
ladigan kerakli reaksiyalarni 
asta-sek in ishlab ch iq ish vazifalari va 
h o k az o la r kiradi. Bu so h ad a h ozirdayoq m a ’lu m natijalarga erishildi.
T exnika q u rilm alarin i loyihalash u c h u n m o ‘ljallangan av to m at- 
larni q u rish prin sip larin i ishlab chiqish ju d a m u h im d ir. Ju d a k o ‘p 
elem en tlarg a ega b o ‘lgan m ashinalar stru k tu rasin i ishlab chiqish 
k o ‘p in c h a in so n n in g q o ‘lidan kelm aydigan m asala b o ‘lib k o ‘rinadi, 
asalida bu m asalani eng ratsional hal qilish kafolatidir. S hu sababli 
loyihalash ishida h a m m ashinalarni q o ‘llanishi n ih o y atd a aktual m a- 
saladir.
Bu sohadagi nazariy m asalalar hozircha ju d a sust ishlab chiqilgan 
b o ‘lib, hatto bunday avtom atlam i qurish prinsiplari ham ko‘p jih atd an
aniq em as. E htim ol, bu ishda fiziologlar va psixologlar bilan aloqa 
o ‘m atish va shuningdek, bunga o ‘xshash vazifalarni hal qilish, inson to ­
m onidan q o ‘llanib kelingan m etodlam i hisobga olish katta yordam ber- 
ishiga shak-shubha yo‘q. Bunday m etodlarlar u darajada aniq va tez 
b o ‘lm asada, o ‘zining epchilligi va g‘oyat tu rli-tu m a n vazifalarni bajar- 
ishga tez m oslana olishi, «intuitsiya», «fantaziya» va analogiya xususiyat- 
lariga h am d a um um lashtirish qobiliyatiga ega ekanligi bilan xarakterla­
nadi. X uddi ana shu sohalarda avtom atik b o sh q arish nazariyasi kiber- 
n etika bilan ju d a m ustahkam chirm ashib ketgan b o ‘lib, h aqiqatda bu 
nazariya kibem etikaning texnikaviy tarm o g ‘i hisoblanadi. M urakkab 
av to m atlar sohasidek yangi va eng qiziq sohadagi nazariya, aftidan 
n azariy-m antiqiy, statistik va ehtim ol variatsion m eto d lam in g original 
birlashm asidan iborat b o ‘lishi m um kin. Bu sohada vazifalarni q o ‘yish 
va hal qilishga y o ndashishning m u tlaq o yangi y o ‘llari vujudga kelishi 
e h tim o ld a n u zo q em as. Bu y o ‘nalishdagi ishlarni b a rc h a c h o ra la r b i­
lan jad allash tirish kerak.
M am lak a tim izd a bun d ay tad q iq o tla r ju d a keng m iqyosda olib 
borilm o q d a. B oshqarishning o p tim al sistem alarini av to m atik ravishda
2 9

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
sintez qiluvchi a p p a ratlar kom pleksi ishlab chiqilgan, releli q u rih n a - 
larni analiz qiladigan m ash in alar yaratilgan, releli q u rilm a la r stru k tu ­
rasini sintez qiladigan m ash in alar birinchi m arta qurilgan. B unday 
m ash in alar belgilab berilgan sharoitlarga qarab releli q u rilm a stru k tu - 
rasining grafik tasvirini yorugNik fonida bevosita k o 'rsa tib beradi. 
A m m o bu ishlar boshqarish sistem alarini sintez qilish ja ra y o n in i av­
to m atlash tirish sohasidagi vazifalarning faqat b irin ch i bosqichi deb 
hisoblanishi kerak.
Y uqorida k o 'rsa tib o 'tilg a n y o 'n a lish larn in g o 'z ig in a m u h im
em as, albatta. Bir q a to r boshqa m u h im ja ra y o n la r h a m borki, 
tu rg 'u n lik , rostlash va izlashning sifati kom binatsiyalashtirilgan siste­
m alar nazariyasi va h o k azo lar ana sh u lar ju m la sid a n d ir. Bu m u a m ­
m o lar h a m , yuqo rid a k o 'rsatib o 'tilg an m u a m m o la r h am o 'z a ro
bog'lan g an b o 'lib , bu b og'lanishlik kelgusida faqat kuchayishi m u m ­
kin. V azifalar m urak-kablashuvi bilan avtom atik b o shqarish n a z a ri­
yasining boshqa fa n la r bilan aloqasi h am k u chaya bo rad i. Fiziologiya 
va psixologiya bilan b o 'lg an aloqa h aq id a yuqorida aytib o 'tg a n edi. 
M atem atik a bilan, ayniqsa, nazariym antiqiy variatsion va statistik 
m eto d lar bilan b o 'la d ig a n aloqalarni ham qayd qilib o 'tish zarur.
E htim ol, boshqa m atem atik fanlar ham , m asalan, funksional analiz 
ham avtom atik boshqarish nazariyasida m uhim o ‘rin egallasa kerak.
Texnika va nazariyaning rivojlanishi aloqa va boshqarishga tegishli 
bo'lgan tex n ik a fanlari kom pleksi u c h u n , shu ju m la d a n , avtom atika 
h am da telem exanika, rad ioelektronika va uning h a m m a ta rm o q la ri, 
hisoblash texnikasi va hokazolar uchun yagona nazariy bazani 
shakllantirishga olib boradi.
H ozirgi vaqtda endigina shakllanib kelayotgan bu nazariyani 
«aloqa va boshqarish. nazariyalari» yoki «boshqarish nazariyasi» deb 
ataladi. A m m o ishning m ohiyati n o m d a em as, balki asosiy g 'o y a la r, 
p rin sip lar va m eto d larn in g kristallashuvidadir. Bu y agona n a z a ri­
yaning rivojlanishi av tom atlashtirish u c h u n g 'o y a t m u h im aham iyatga 
ega.
S h u n in g d ek , av to m atik boshqarish ap p aratlarin i rivojlantirm ay 
turib , av to m atik boshqarish nazariyasini va texnikasini rivojlantirib 
b o 'lm ay d i. Y angi xil ap p a ratu ra n in g , uning tuzilishidagi yangi fizik 
prinsiplarning paydo bo 'lish i h am m a vaqt sifat o 'z g arish larig a, av- 
to m a tik a n in g y an ad a yuksalishiga olib kelgan edi, u h a m m a vaqt av­
to m atik boshqarish nazariyasining rivojlanishi u c h u n stim ul b o 'lib

---

A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
x izm at qilgan edi. U zluksiz tipdagi h am da diskret tipdagi elektron 
hisoblash q u rilm alari avtom atikaning rivojlanishiga q an d ay z o ‘r t a ’sir 
k o ‘rsatganini eslatib o ‘tish n in g o ‘zi kifoyadir.
A v tom atik bashqarish apparaturasini qurish sohasida m u h im yu­
tu q la r q o ‘lga kiritildi, biro q bu so h ad a h am «oq do g ‘lar» — hal q ilin - 
ishi kerak b o 'lg a n vazifalar hali ju d a k o ‘p.
B oshqarish ap p a ratin i rivojlantirishdagi eng m u h im m u am m o u n ­
ing ish onchliligni oshirishdir. D arh aq iq at, b o shqarish apparaturasiga 
yuklatiladigan vazifalar sonining k o 'p ay ish i h am d a bu vazifalarning 
m urakkablashuvi m u q a rra r ravishda a p p a ratu ra elem e n tlari so n in in g
k o ‘payishiga va b in o b arin , sistem a ishining buzilish eh tim o llari 
k o ‘payishiga olib keladi. A gar b u n d a jara y o n larn in g uzluksiz in te n - 
sivlashuvini va u larning m iqyosi kengaya b o rish in i va b in o b arin , 
m u m k in b o ‘lgan avariyalar natijasini hisobga olsak, ishonchlilik m a- 
salasi tu b m u am m o ekanligi va aslida bu m u a m m o av to m atlash tirish ­
ning taq d irin i hal qilishi ravshan b o ‘ladi. Bu m u a m m o n i hal qilish 
elem e n tlarn in g ishonchliroq tu rlarin i va ularni b irlashtirish usullarini 
ishlab chiqish y o ‘li bilan h am , o m o n at e lem e n tlard an m u stah k am sis­
te m a la r q urish m etodlarini topish yo‘li bilan ham olib b o rilm oqda.
Bu sohadagi yana b ir m uhim vazifa 
avtom atlash tirilad ig an u 
yoki bu o byektning talablariga m os keladigan tu rli xil birikm alar 
q o ‘llanilishiga y o ‘l q o ‘yadigan stan d art blo k larn i b irlash tiru v ch i ko m - 
plekslardan tashkil to p u v ch i boshqarish sistem alarini q u rish d a n ibo- 
ratdir. Bu esa boshqarish sistem alarini loyhalashni, ishlab ch iq arish va 
ishlatishni soddalashtiradi, avtom atlashtirishning u m u m iy q iym atini 
kam aytiradi.
N ih o y a t, a p p a ratu ra n i rivojlantirishning u c h in c h i m u h im vazifasi 
apparaturaning hajm ini kichraytirish, m ikroelem entlar ishlatishdan ibo- 
ratdir. Bu h a m boshqarish tizimidagi elem entlar sonini ko‘paytirish va 
ishonchlilikni oshirish talabi bilan bog'liqdir.
Bu tendensiyalarga diskret ravishda ishlaydigan elek tro n hisoblash 
q u rilm alarin in g rivojlanishi m isol b o ‘ladi. K a tta hajm li va m inglab 
elek tro n lam p alar o ‘rnatilgan m atem atik m ash in alar yaratish davri 
o ‘rn in i k o ‘z old im izd a yangi davr n im o ‘tkazgichli va m ag n itli ele­
m e n tla r q o ‘llanib k o ‘rilgan m ashinalarni yaratish davri egallam oqda. 
A m m o bu davr oxirgi davr em as. H o zirn in g o ‘zid ay o q yangi d av r bel- 
gilari n am o y o n b o ‘lm oqda. M ashinalarning yangi tip lari yangi fizik 
prinsiplarga asoslanib k o ‘rilsa kerak. B unday m ash in alarn in g ele-
31

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
m en tlari 
m agnit p lyonkalari, kriogen a p p a ratu ra va h o k az o la rd an
iborat b o 'lad i. U larn in g b a ’zilari am allarni n an o sek u n d ich id a bajara 
oladi va hajm i jih a tid a n ju d a kichik b o ‘ladi. E h tim o l, b ir kub sa n ti- 
m e tr hajm ga xo tiran in g k o ‘p m inglab elem e n tlarin i sig‘dirish im k o n i- 
yati yetarli darajada real b o ‘lsa kerak. Y angi e le m e n tla r yuqori d a ra ­
ja d a m u stah k am b o ‘ladi. Bu qism an ularni ishlab ch iq arish d ag i yangi 
texnologiyaga va k o ‘p sonli elem e n tlarn i bloklarga birlash tirish n in g
k onstruktiv usullariga, ju m la d a n , plyonkalarni v ak uum da ch an g latish , 
blok ichidagi va b loklar orasidagi b irik m alar u c h u n b o sm a sxem alar 
texnikasidan foydalanishga bo g ‘liqdir. Bu so h ad a h o zirn in g o ‘zidayoq 
k o ‘pgina ishlar qilindi.
A v tom atlashtirishning m uvaffaqiyatli b o ‘lishini belgilovchi yana 
b ir m u h im vazifa bor. U h am b o ‘lsa— av to m atik b o shqarish sistem a- 
sining yagona birlashgan kom pleksdan iborat texnologik protsessini 
ishlab chiqishdir. A vtom atlashtirishga ana sh u n d ay nuqtayi nazard an
qarash 
avtom atlashtirilgan 
agregat 
yoki 
ishlab 
ch iq arish n in g
sam araliligini o shirishda katta sifat o ‘zgarishi b o ‘lishini t a ’m inlaydi. 
X uddi an a sh u n d ay tarzd a yondashish av to m atlash tirish n in g b arch a 
afzalliklaridan fo y d a-lan ish im koniyatini beradi.