Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . B O SH Q A R U V C H I AVTOMATLAR
In so n n in g u yoki bu funksiyasini bajarishi m u m k in b o ‘lgan, 
b oshq ach a qilib aytganda, m iyani m ashina bilan alm ash tirish u ch u n
b o ‘lgan intilish b u n d a n uzoq vaqt oldin paydo boMgan.
H ozirgi za m o n yangi avtom atik qurilm alarga d iq q at b ilan qaralsa 
va ularni o ‘tg a n zam ondagi m ash in alar bilan taq q o slan sa, yangi av­
to m atik q u rilm alar fan va texnikaning k o ‘p asrlik rivojlanish oqibati 
ekanligini k o ‘rish m um kin.
BoshlangMch q u ro l-a sla h a, asbob -u sk u n a, tu rli xil q u rilm a la m i 
ishlash va h arak atlan tirish prinsipi asosan, tab iatn in g b o y resurslari va 
im koniyatlariga asoslangan holda bunyod etiladi. B u nday b o shqarish 
ko‘p h o llard a k atta qiyinchilik va xavf-xatar bilan bogM angan edi.
In so n o ‘zi u c h u n boshqarish m asalasini y engillashtira oladim i? 
Bu savolga a n iq ha deb javob berish m um kin. In so n sh u n d ay
m oslam a va q u rilm alar o ‘ylab to p d ik i, ushbu m o slam a va q u rilm alar
4 9

---

A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
inson ishtirokisiz rostlash va boshqarish im k o n in i beradi. M a ’lum ki, 
tabiatdagi h a m m a ja ra y o n la r b ir-b iri bilan c h a m b a rc h a s b o g 'lan g a n . 
T abiat jaray o n lari o rasida sabab-oqibat aloqalari m avjud. H a r q an d a y
hodisa boshqasi orqali vujudga keladi, h a r q an d ay ja ra y o n q an d a y d ir 
boshqa ja ra y o n n in g m ahsulidir. B unday jara y o n esa o q ib a tn i b o sh ­
qaradi. S h u n d ay qilib, tabiatda tafa k k u r b o 'lm asad a , u n d a rostlashga 
o ‘xshash hodisa so d ir b o ‘ladi. A na shun in g n atijasida, 
in so n ayrim
jara y o n larn i bevosita boshqarish im koniga ega b o ‘ladi. B unga k o ‘plab 
m isollar keltirish m um kin. S ham ol, suvning oq im i, quyosh n in g ta ’siri 
va shu kabilar yo rd am id a boshqariluvchi ja ra y o n la r bunga yaqqol m i­
sol b o ‘la oladi.
F an va tex n ik an in g gurkirab o 'sish i yan g id an -y an g i av to m atik
q u rilm alarn i bun y o d etishga olib keladi. B unday q u rilm a la r o ‘z 
vaqtida inson m ushkulini oson qilish bilan birga in so n n in g o ‘ziga 
qarshi boNgan m aqsadlarda ham q o ’llanilgan va nam oyish qilingan. 
B unyod etilgan eshikni o ch ib -y o p ib turuvchi «tem ir o d am » , m exanik 
b arab an ch i, av to m atik to ’quvchi, sartarosh, b o ‘y o qchi va shu kabi- 
larning b irontasi ham insonning bevosita ishtirokini y o 'q q a ch iq ara 
olm agan.
Eski za m o n d a av to m atlar ru h o n iy lar to m o n id a n m av h u m k u ch n i 
к о ‘rsat ish u c h u n nam oyish etilgan. X V III asrga kelib esa ixtiro ch ilar 
jazoga tortilgan. A yrim o lim lar va ixtirochilar o rasida inson va 
m ashina o ‘rtasida prinsipial farq yo‘q degan xulosaga kelganlari ham
b o r edi.
Eng kam b o sh la n g 'ic h energiya sarflab k o ‘p ish b ajarish- 
bo shqarish jara y o n in in g asosiy m azm uni b o ‘lib hisoblanadi.
Suv va sham ol kabi bug‘ning kuchi h am insonlarga azaldan 
m a ’lu m b o ‘lgan. G e ro n te m ir sharni aylantirishda b u g 'd a n foydalan- 
gan. X V III asrdayoq bug6 kuchi bilan ishlovchi p o rsh en li m ash in alar 
bunyod etilgan edi. H ozirgi za m o n bug6 tarq atu v ch i ixtirochisi X V III 
asrning b irin ch i 
yarm ida yashagan ingliz m exanigi D jem s U att edi.