Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

farzandlarimiz
shomolday shiddatkor, 
bulutday saxiy, yomg‘irday qutlug‘-u otlardek kuch-qudratga to‘lib 
dunyoni tebratishidaddir
. 

---

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
55 
Ijodkorning niyatini amalga oshirishda so‘z tartibi va takror yaxlit uyg‘unlashgan holda ohangdorlik 
va ta’sirchanlikni ta’minlaydi. She’rda to‘ldiruvchi bajara olmagan vazifani ega bajaradi, chunki uni 
kesim tayinlaydi. Demak, markaziy bo‘lak hisoblangan kesim so‘zlar tartibini ham boshqaruvchi 
bo‘lakdir.
Gap bo‘laklarining aktuallashishi nuqtai nazaridan qaraladigan bo‘lsa, temadan remaga tomon 
joylashish, gapning qanday sintaktik a’zolari bo‘lishidan qat’i nazar, odatdagi, ya’ni to‘g‘ri so‘z tartibi 
hisoblanadi. Tabiiyki, bu yo‘nalishda gap boshida keluvchi rema a’zolarining bo‘linishi 
inversiyalashgan hisoblanadi. Ular gap urg‘usi bilan ta’minlanadi. Gapning kommunikativ vazifa 
nuqtayi nazardan tuzilishi uning muhim tuzilishi hisoblanadi. Kommunikativ (aktual) vazifa nuqtayi 
nazardan gapni tashkil etuvchi sintaktik uzvlar tema (ma’lum) va rema (yangi) qismlarga bo‘linadi. 
Gapning rema qismi — kommunikativ (eng ahamiyatli) qism gapning kommunikativ markazi 
hisoblanadi. Savol gapning shu kommunikativ markazini – remani aniqlash uchun beriladi [11. 26-
bet]. A’zam O‘ktamning “Onamga” she’rida kommunikativ markazning ikki misrada ham 
“shoir”
so‘ziga to‘g‘ri kelishi ham bejiz emas. Misralarda gap bo‘laklari tartibining yuqoridagi misoldan farqi 
so‘z tartibi o‘zgargan, inversiyaga uchragan: 
Shoirmas
so‘zni ming kuylarga solgan, 
She’rni deb ming kuyga tushganlar 
shoir! 
K.Xayitmetov, – “Inversiya” ko‘pincha, kishilarning turli ruhiy holatlarini ifodalovchi undov gaplarda 
uchraydi
[12.102-bet], – degan edi. Diqqat qilsak, yoqoridagi parcha ham undov gapdan tuzilgan. 
Ushbu ikki misra ham birinchi misra tema hisoblansa, ikkinchi misra remadir. Ko`rinadiki, 
tema ham, rema ham gapga teng. Shu o`rinda sovol tug‘iladi. Nega birinchi gapning kesimi 
“shoirmas”
misra boshida kelgan? Vazn yoki qofya talabi bilanmi? Bizningcha, muallif hammaga 
ma’lum bo‘lgan axborotni shu yo‘sinda inkor qilmoqchi bo‘lgan: so‘zni ming kuylarga solgan shoir 
emas, aksincha she’rni deb ming kuylarga tushganlar shor. Odatda, fe’l so`z turkumiga oid so‘zlar 
gapda kesim, ot so‘z turkumiga oid so‘zlar gapda ega bo‘lib keladi, misralarda esa buning teskarisini 
ko‘ramiz. Shu ham inversiyaga yordamlashgan. Unutmaslik kerakki, inversiya she’riyatning jon 
tomiri, sof poetik hodisadir.
Eshqobil Shukurning “Ko`z yumib ko`rganlarim” kitobidan olingan “Qo`shiluvchilar va 
yig`indi” she`rida gap bo`laklari yuqoridagi misralardan farqli ravishda to`g`ri tartibda joylashgan. 
Ushbu parchada ham takror so`z tartibini belgilagan. Birinchi misra boshidagi so`zni ikkinchi misara 
oxiriga qo`yish orqali tasdir she’riy san’at yuzaga keladi.