Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

“Nodon” 
degan so`zni to`g`ri aytsang ham,
Teskari aytsang ham bari-bir 
“nodon”. 
6+2= (barobar) 8,
2+6= (barobar) 8,
“Nodon” 
degan so`zni bejab aytsang ham,
So`kinib aytsang ham 
nodon
dir, shaksiz! 
Misralardagi nodon so`zi birinchi gapda ikkinchi darajali bo`lak, yani to`ldiruvchi tarkibida 
ikkinchi gapda esa kesim. Bu ham ikkinchi gap yangi axborot – 
rema e
kanligini ko`rsatadi.
Mavjud darslik va qo‘llanmalarda so‘z tartibi haqida fikr yuritilganda, asosan, uning sintaktik 
vazifasiga e’tibor qaratiladi. So‘z tartibining sintaktik vazifasi
 
uning gap tarkibidagi so‘zlar orasidagi 
sintaktik munosabatlarning ifodalanishida ko‘rinadi. Masalan, 
Dilshod Bahorani sevadi 
gapida ikkita 
ot ishtirok etgan. Morfologik jihatdan har ikkala ot ham atoqli ot hisoblansa-da, sintaktik nuqtayi 
nazardan ularning vazifasi farq qiladi. Bu ularning gapdagi o‘rniga qarab belgilanadi, 
Dilshod
so‘zi 
bosh kelishik shaklidagi ega maqomida va u kesimga taalluqli. 
Bahorani 
so‘zida esa tushum kelishigi 
shaklini ko‘ramiz va uni gapda to‘ldiruvchi vazifasida deb belgilaymiz. 
Sevadi
so‘zi esa gapda kesim 
vazifasida kelmoqda. Demak, gap uch bo‘lakdan ega, to‘diruvchi va kesimdan iborat. So‘zlovchi yoki 
yozuvchi kommunikativ maqsadiga ko‘ra bu gapdagi so‘zlarning o‘rnini almashtirilsa, ya’ni 
Bahora 
Dilshodni sevadi
tarzida o‘zgartirilsa, birinchi otning sintaktik vazifasi ikkinchisiga o‘tadi. Sintaktik 
qolip o‘zgarmasa-da, gapning mazmuni o‘zgaradi.
Tilimizda mazmunan bir-biriga teng, ega va kesim orqali belgilangan o‘zaro o‘xshash 
tushunchalarni ifodalashda gap bo‘laklarining o‘rni o‘zgarishi ular bajaradigan vazifaga ham ta’sir 
etadi va uning sintaktik rolini o‘zgartiradi. Bu ko‘proq nasriy usulda yozilgan matnlarda kuzatiladi.
 
Samarqand – tarixiy shahar va Tarixiy shahar – Samarqand; Bir hafta – etti kun va Etti kun – bir 
hafta.
Bundan tashqari, “
Qorong‘i kecha”
ifodasidagi 
qorong‘i 
so‘zi sifatlovchi aniqlovchi, gap esa 

---