Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
56 
bir bosh bo‘lakli atov gap ko‘rinishida, agar so‘zlar tartibi o‘zgartirilsa, 
Kecha qorong‘i 
ko‘rinishidagi 
ega va kesimdan tarkib topgan ikki bosh bo‘lakli gap yuzaga keladi. Bunda qorong‘i so‘zi o‘z sintaktik 
vazifasini o‘zgartirib, kesim sifatida ishtirok etadi.
 
So‘zlovchining o‘z kommunikativ maqsadiga erishishi nafaqat to‘g‘ri so‘z tanlash, balki ularni 
to‘g‘ri joylashtira bilishiga ham bog‘liq. So‘z tartibining uslubiy vazifasi shu bilan xarakterlanadiki, 
gapda so‘zlarning joyi o‘zgarishi bilan yangi ma’noviy qirralar hosil qilinadi, odatdagi tartibda 
o‘quvchi qabul qilgan dastlabki ma’no yangi, qo‘shimcha ma’no bilan to‘yintiriladi. Boshqacha 
aytganda, she’riy matnda muallif istagiga ko‘ra, gap bo‘lagidagi ma’noviy yuk kuchaytiriladi yoki 
kamaytiriladi
. 
Badiiy matnda so‘z tartibining o‘ziga xos uslubiy xususiyatlari takror va uning turli 
ko‘rinishlari vositasida yuzaga chiqadi. Bu ayniqsa, takrorning akroomnogramma ko‘rinishida yaqqol 
ko‘zga tashlanadi. Akromongrammada bir to‘rtlik yoki bayt qaysi gap bilan tugasa, ikkinchisi shu 
birlik bilan boshlanadi. Uning boshqa ko‘rinishlarida ham so‘z, so‘z birikmalari shu tartibda 
takrorlanadi.
 
O‘zbek mumtoz adabiyotida takrorning bu ko‘rinishi tashobehul-atrof deb yuritilgan va 
unga she’riy matnda qo‘llaniluvchi san’at turi sifatisa tasbe deb qaralgan. Uni qo‘llashda muallif 
ma’lum bir maqsadni, ya’ni ma’no kuchaytirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun 
muallif maqsadi va she’riyat talablaridan kelib chiqib, so‘z tartibi o‘zgaradi. Bunda birinchi misraning 
oxirida qo‘llangan so‘z yoki so‘z birikmasi ikkinchi misra boshida takroran qo‘llaniladi. Takrorning 
bu ko‘rinishi so‘z tartibini o‘zgartirish orqali misralar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni ta’minlaydi.
Akromongrammaning ajoyib namunasini Cho‘lponning “Xazon” she’rida uchratishimiz 
mumkin: 
Kuz chog‘i... tuproqlar 
gezarib qoldilar
,
Gezarib qoldilar
kuz chog‘i tuproqlar.
So‘ng damda yaproqlar 
qizarib yondilar,
Qizarib yondilar
so‘ng damda yaproqlar. ( Xazon. 156 – bet.) 
She’rda shoirning tabiatning turli ko‘rinishlaridan olgan taassurotlari, hissiyoti, ichki kechinmalari kuz 
tasvirini berish orqali ifodalangan. Bu holat dastlabki misradayoq muallifning gap kesimiga urg‘u 
berishidan anglashiladi. Dastlabki misrada egadan keyin kelgan kesim keyingi misrada egadan oldin 
keladi. So‘z tartibining o‘zgarishidagi bu holat keyingi misralarda ham shu taxlit davom etib, o‘ziga 
xos ritmni, ifoda uslubini yuzaga keltirgan. Shoir uslubining o‘ziga xosligi shundaki, u inversiyaga 
murojaat qilish orqali takrorning bu ko‘rinishida ko‘chma ma’no ifodalovchi birliklar vositasida 
tabiatning nozik ko‘rinishlarini yuksak did bilan tasvirlaydi. Natijada gapda so‘zlarning tartibi 
o‘zgarishi orqali takrorning betakror ko‘rinishi hosil qilingan. 
Tuproqlarning gezarib qolishi
, 
yaproqlarning qizarib yonishi 
takrorning shu ko‘rinishi vositasida o‘zining poetik tasviriga ega 
bo‘lgan. 
Cho‘lpon ijodida so‘z tartibi o‘zgarishi va takror asosida vujudga kelgan ajoyib namunalarni 
shoirning “Barg” she’rida ham uchratamiz: