ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
63
har birini
adabiy tur
deb ataydi. Bu turlarni yana bir qancha mayda shakllarga bo‘ladi hamda bu
shakllarni
adabiy janrlar
deb nomlaydi. Muallif quyidagi adabiy tur va janrlarga ta’rif beradi:
Shu bilan bir qatorda, muallif lirik-epik asarlar xususida ham ma’lumot beradi va bu turga
poema
va
masal
ni kiritadi. Hajviy asarlarni esa satira asarlari va yumor asarlari kabi ikki guruhga
ajratib ko‘rsatadi. Bobning so‘nggida I.Sulton adabiyotning ikki turi ya’ni yozuv va folklor (og‘zaki)
adabiyoti borligini, turlar va janrlarning tarixiyligi va bir-biri bilan bog‘liqligi borasidagi fikr va
mulohazalarini bildirib, bobni yakunlaydi.
Darslikning keyingi bobi “Stil va metod” masalalariga bag‘ishlangan. Bugungi kungacha
“uslub” va “stil” terminlari parallel tarzda qo‘llanilib kelinadi. “Agar biz bir yozuvchining bir necha
asarini olib, ularning temalarini, ularda tasvir etilayotgan hodisalarni, obrazlarni, bu asarning ideaviy
mundarijasini bir-biriga solishtirsak, bu asarlarda o‘xshash ko‘p xususiyatlarni ko‘ramiz.
Yozuvchining asarlaridagi ana shunday ideaviy-badiiy xususiyatlarning jamiga
yozuvchining stili
deymiz”.[2:80] Haqiqatan ham, “uslub” deganda har bir yozuvchi ijodining o‘zigagina xos,
takrorlanmas g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tushunamiz. Muallif yozuvchi uslubini o‘quvchilarga
yqaqqolroq tushuntirish maqsadida M.Gorkiyning “Chelkash”, “Konovalov”, “Ona” kabi asarlarini
bir-biriga taqqoslaydi va ularda dastlab ideaviy jihatdan birlik ko‘zga tashlanishini ta’kidlaydi.
“O‘z stili jihatidan bir-biriga yaqin turgan yozuvchilarning ijodidagi ideaviy-badiiy birlik
adabiy
oqim
deb yurgiziladi”. Darslikda o‘tmishda yuzaga kelgan adabiy oqimlar sifatida klassitsizm va
simvolizmga ta’rif-u tavsif beriladi. Klassitsizm oqimining uchta asosiy xususiyati ko‘rsatib beriladi.
Birinchidan,
bu oqim tarafdorlari hamma narsada Yunon va Rim adabiyotiga taqlid qilishga uringanliklari,
ikkinchidan,
adabiy asarning oldindan belgilab qo‘yilgan qat’iy qolidalarga qattiq rioya qilib yozilishi
(masalan, dramatik asarlar “uch birlik qonuni”ga bo‘ysunishi),
uchinchidan,
klassitsizm tarafdorlarining
asarlarida faqat saroy aristokratiyasining vakillarigina tasvir etilishibayon qilinadi.“Simvolizmning
xususiyati – deb yozadi mualllif – konkret hayotni tasvirlashdan qochish, shoirning allaqanday notayin,
nozik ichki hislarini, buyumlar ichiga berkinib yotgan allaqanday “sirli ma’nolarni”ni ochib berishga
intilishdan iborat”.[2:82 b.]
Ijodiy metod masalasi, dastavval, san’atkorning hayotga, voqelikka munosabati masalasidir.
Darslikda yozuvchilar, ularning asarlari va adabiy oqimlarning kurashi qanchalik xilma-xil, murakkab
bo‘lmasin, ularni asosiy ijodiy prinsiplari jihatidan ikki katta guruhga (realizm va romantizmga) bo‘lish
mumkin deyiladi. “Turmushning o‘zini emas, balki shu turmush haqidagi orzularini tasvirlash – romantizm
deb ataladi” [2:83b]. Demak, mazkur metodda jamiyat, hayot, inson qanday bo‘lsa shundayligicha emas,
aksincha, qanday bo‘lishi kerak bo‘lsa o‘shanday ko‘rsatilar ekan. Muallif bu metodni ikki guruhga ya’ni
reaksion va revalutsion romantizmga bo‘ladi.
“Realizmning bosh xislati – hayotni butun yalong‘ochligi va haqqonliyligi bilan qayta tiklash”
(V.G.Belinskiy)dir. Bu qonuniyat – adabiyotning tug‘ilishidanoq paydo bo‘lgan bo‘lib, uning tarixiy
rivojlanish taraqqiyoti davomida to‘xtovsiz tarzda sayqallashdi, yangi-yangi xususiyatlar dunyoga keldi,
tobora boyib takomillashishda davom etmoqda”.[3:256 b.] Darslikda ham realizm turmushni to‘g‘ri,
haqqoniy va har taraflama tasvirlashdir deya uqtiriladi.
“She’rning tuzilishi”ga bag‘ishlanadi. Unda ritm, vazn, aruz, barmoq va qo‘shma vazn,turoq, bosh
turoq, qofiya, erkin she’rning o‘ziga xos xususiyatlari bayon qilinadi. Aruz vaznini tushuntirishda Navoiy,
Muqimiy, G‘.G‘ulom asarlaridan foydalanadi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Izzat Sultonning o‘rta maktablar uchun yozgan “Adabiyot
nazariyasi” darsligi o‘sha zamon uchun nihoyatda katta ahamiyat kasb etib, unda adabiyotshunoslik
terminlari aniq misollar orqali tushuntirilib beriladi. Darslik adabiyotshunoslik sohasining bugungi kundagi
taraqqiyoti uchun o‘zining munosib hissasini qo‘shgan kitobdir. Olim keyinchalik (1986-yil) xuddi shu
bilan universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari o‘quvchilari uchun darslik yozadi.
Mazkur darslik oldingi (biz tahlil etgan) darslik asosida yaratiladi. Muallif kitobda aniq “formula” va
“ta’riflar” ishlab chiqishga emas, balki birinchi navbatda har masalaning mohiyatini o‘quvchiga chuqurroq
va kengroq tushuntirib berishga harakat etadi, ayrim muhim qoida va fikrlarni, o‘quvchilar yaxshi
o‘zlashtirishlari uchun qisman takrorlashni ham zarur deb hisoblaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
