Ro'yo yoxud G'ulistonga safar

Севгида ҳам севги бор
Кутубхонанинг жуда яхши жиҳатлари бор. Ўқийсиз, чарчасангиз, 
атрофда бошқа ўқиб ўтирганларни томоша қиласиз. Баъзан чиройли қизлар 
кириб қолади, уларни кўрасиз. Ниҳоятда ёқимтой манзара: ўзи чиройли қиз 
бўлса-да, яна чиройли иш қилиб ўтирса, яъни китоб ўқиса. Қоғозга хушҳол 
термилиб ўтирадиган қизларга жуда ҳавас билан тикиламан. Баъзилари қараб 
ўтирганимни билиб, янада хушҳолроқ тусга киради, бу ҳам бир ширин; 
баъзилари бор, китобини шартта ёпиб, ўқрайиб қарайди, ана шу ўқрайиши 
билан «Ол кўзингни! Бўлмаса, шарманда қиламан лекин!» демоқчи бўлади,
бошқа хаёлга борган бўлса-да, бу ҳам завқли, ҳам китоб ўқийсан, ҳам дам 
оласан. 
Лекин бу кутубхонада бир ўзимман, китобу деразадан бошқа 
қарайдиган нарса йўқ, хизматчи ғулия ҳам бир марта, нари борса, икки марта 
чой олиб кириб беради. Уни тез-тез кўрай деб ҳадеб чойнакни 
бўшатавермайсан-ку, нима деб ўйлайди. Лекин чой тўла чойнак олдимда 
турса-да, унинг яна чой дамлаб киришига кўз тикадиган бўлиб қолдим. 
Хуллас, ўзимни мажбурлаб, мудраб-мудраб ўқийман. Кассеталарни ҳам кўп 
томоша қилиб, зерикиб кетдим, воқеалар, маълумотлар ҳар хилу моҳияти 
битта – ўша ғулиёт мафкураси. Бошқа, биз бекитиб кўрадиган ҳалигидақа 
фильмларидан йўқмикан деб, шу ахтардим, чиқмади. Сиз бошқа хаёлга 
борманг, ўзи ҳам ахлоқий бузуқ экан деб, йўқ, қизиқишим ғирт илмий, 
ҳаттоки тиббий-руҳий йўналишда: булар занжирини ечиб қўядими, йўқми, 
ечолмаслиги аниқ, чунки бўйни билан оёқ-қўлига кавшарлаб қотирилган, 
лекин занжири билан қандай қовушар экан, темир-ку, одамнинг баданига 
совуқ тегиб, ҳароратини, яъни истагини ўлдириб қўймайдими деган савол 
миямга кириб қолиб, сира тинчлик бермаётган эди. Жавобини биламан, 
бунақа пайти, кўнгил кетганда, темир чолворга қулфланган бўлса ҳам, одам 
йўлини топади, лекин шу йўлни қандай топгани бари бир қизиқ-да. Яна 
такрор айтаман, бу қизиқишим - ғирт илмий, тиббий-руҳий ва ҳатто 

---

106 
этнографик йўналиш бўйича. Мен-ку, азалдан шунақаман, ҳамма нарсани 
тадқиқ қилиб, тажрибада кўришим керак, лекин сиз ҳам, қани, нимаси қизиқ 
экан, деб қизиқиб турибсиз-ку, тўғрими?
Бир марта шуни қайси манбадан топиб ўқисам, ё қайси кассетада сал 
бўлса ҳам, ишора чиқиб қолса, деб ўйлаб зинадан чиқиб келаётган эдим, лоп 
этиб чироқ ўчиб қолди. Шу пайти ё сал ўтдими, билмай қолдим, биров мени 
қаттиқ қучоқлаб олди, қайноқ нафаси юзимга урилганидан, ҳали 
гапирмасиданоқ танидим – биров эмас, хизматчи ғулия. Сим--сиёҳ қоронғи-
ю, лекин кўнглим чарақлаб кетди, ана шу кўнгил ёруғлигида ўзимга ёпишиб 
олгани учун қизнинг бор гўзаллигини, бутун қадди-қоматидаги чиройини ҳис 
қилиб, сезиб турибман. Энтикиб кетдим. Йўқ, ҳирс маъносида эмас. Яна 
шунақа хаёлга боряпсиз-а? Ўзи нафасим тиқилиб, ҳансираб қолганман. 
Бўйним қирс этиб синиб кетай дейди. Тавба, қиз бола ҳам шунақа кучли 
бўладими, астағфируллоҳ, нозик қўллари бўйнимга темир чангакдек осилса-
я! Юзини юзимга босиб, шивирлади, шивирламади, қулоғимни ноз билан 
суйиб эркалатди. Эҳ, сўз тополмаяпман, гунгурт қоронғида шунақа 
сулувнинг бағримга ёпишгани шунчалар ҳаяжонли бўлдики!.. Сиз яна 
ўйлагандирсиз, яхши кўрганидан чидай олмай, охири «Севаман!» деб 
энтиккан, «Мени бир ёқларга олиб кетинг!» деб дилини изҳор қилган деб. 
Йў-ўқ. Сиз кўрган киноларда, ўқиган китобларингизда шундай, унга ҳам биз 
ёзувчилар, масалан, ўзим ҳам айбдор. Сизни қизиқтириш учун ҳар балони 
ёзаверамиз.
Мана, дўстим менинг ғояларим асосида ёзган ўша рўмонида ҳам 
шунақа устомонлик, яъни муҳаббат тасвири деб, ҳирсли йўлни танлаган. 
Унда айнан шундай қиз ерга ибо билан боқиб, «Сизни севиб қолдим», дейди-
да, кейин боғ оралаб қочиб кетади. Топдингиз, ўзимизнинг кинодагидек, уни 
қувлаши керак, ҳа, қувлайди ҳам, етай дейди, қиз ишва қилиб қочади, 
қўлидан ушлай дейди, қиз ноз билан ўзини тортади, иккаласи боғда роса 
қувлашмачоқ ўйнайди, охири қаҳрамонимиз ушлаб олади-да, ҳу бошда ҳам 

---

107 
ушлаб олса бўларди, лекин чўзгани завқли-да, хуллас, қизнинг ғунчадек 
очилган лабларига лабини босади. Ана сизга муҳаббат! Боғни айтмайсизми, 
ўрикзор эмиш, баҳорда қийғос гуллаган, дарахтлар гулга бурканган, кўм-кўк 
майсаларнинг устига ҳам оппоқ гулбарглардан гилам тўшалган, туф-эй, яна 
майна сайраган; мажнунтолда ҳам майна, ўрик шохида ҳам майна, шу 
қушдан нима барака топган экан, билмайсан. Яна бу ўрикзор, чақирим-
чақирим чўзилган, қиз билан йигит машинада шунча юрса ҳам охирига 
етолмас эмиш. Ёзувчи бу тасвирни севгининг ниҳоясизлигини урғулайман 
деб киритган-у, лекин мен дарров тагини билиб олдим. Аввал, баракалла, 
анча таъсирли манзара ўйлабди деб турган эдим, лекин ўрикзорнинг 
чақирим-чақирим чўзилиб кетганини ўқишим билан миси чиқди: бу 
ўрикзорлар Fулистонники эмас, ўзимизнинг Наманганники! Айбдор ўзим, ҳа, 
буни ҳам мен айтиб берганман. Бир марта, кўкламда Наманганга борган 
эдим. Ўрик айни гуллаган пайт. Рулда, йўл бўйи ўрик гуллаганини томоша 
қилиб кетдим. Одамларнинг ҳовлисида, томорқасида биттадан, ё тўртта-
бештадан тўп бўлиб гуллаб ётган ўрик одамга бошқача кайфият беради. 
Айниқса кўм-кўк дала ё ўт босган тепанинг устида гуллаган ёлғиз ўрик худди 
оппоқ келинлик либосига ўралиб, яна бошига фатасини ҳам ташлаб олган 
фаришта қиз оёғи ерга тегар-тегмас учиб келаётгандек, одамнинг ичи 
ҳовлиқиб кетади. Довонда, тоғдаги ўриклар ҳали гулламаган, лекин довон 
ошиб тушиб, сал юргандан кейин Поп ҳудудига кирганда, ҳайратдан 
ҳайқириб юборай дедим. Машинада бир ўзим, товушимни ҳеч ким 
эшитмайди, кейин ҳайқирдим ҳам. Нима деганим эсимда йўқ, лекин 
ҳаяжонда роса товуш бердим, йўқ, ашула айтмадим, шунчаки, ёввойи, 
тизгинсиз наъра тортавердим, ўрикзор ҳам тугамади, бир-бирига уланиб 
кетаверди, ҳалиги фаришта келинлар то Наманган шаҳрига етиб 
боргунимгача тизилишган, галалашиб ўйнаган, «нўл тўққиз»ни қувлаган! 
Томоғим бўғилиб қолди. Юртимизда шундай гўзал манзараларни кўп 
кўрганман-у, лекин кўкламда Наманганнинг ўрикзорлари шунақа зўр 
бўлишини, яна шунақа бир-бирига уланиб, бу қадар чўзилиб ётишини 

---

108 
билмаган эканман. Қайтишда бир ўзим келгим келмай, хаёлимда бир қизни 
ҳам ўтирғизиб олган эдим. Уни ҳам шу гўзалликка ошно қилай десам, ҳаво 
қуяётган, осмон қоп-қора булут, ўриклар ҳам чиройини ёмғир туманига 
буркаб олган, лекин, бари бир, бу ҳам чиройли эди, аммо қиз жунжикканидан 
атроф билан иши бўлмади. «Яхши ҳам машинангиз ичи иссиққина», деди. Бу 
йўллардан кўп ўтганидан ўрикзорлар унга ўрганиш бўлиб қолган экан-да. 
«Қаранг, жуда чиройли, а?», десам, «Ҳа, - деди ўрикзорга эмас, менга қараб. 
– Офтоб чиққанда кўрсангиз эди, яшнаб кетади». «Ҳозир ҳам яхши», дедим 
ҳафсалам ўлиб. Қиз шаштимни пасайтириб қўйганини сездими, икки қўли 
билан ўнг қўлимни ушлаб, бошини елкамга қўйди. «Ҳай-ҳай, рулдаман», 
дедим… Булутли осмон, ёмғир, дала-тузларнинг устига худди намхуш ҳарир 
парда тортилгандек, ёғин тагида оқ кўйлаклари ивиб, ибо билан эгилиб 
турган келинчаклар сафи ва шувиллаб учиб бораётган иссиқина «нўл тўққиз» 
ичида ўзинг, елкангга эса бир қиз бошини қўйган, машинанинг пешана 
ойнасидан бошқалари терлагани учун худди фақат олдигина очиқ 
чимилдиқда 
ўтириб 
кетаётгандек… 
қаерда 
шундай 
бемалол, 
кўнгилхотиржам юрасан, яна нимани хоҳласанг, шуни ўйлайсан, орзу 
қиласан – албатта, ўз ватанингда-да. 
Қайтишимда шунақа бир ширин хаёл сурганман, унга ўзимнинг ҳам 
ишонгим келиб ёзувчи дўстимга айтиб берган эдим. Лекин аниқ Наманган, 
деганман. Наманганга борганимнинг Fулистонга ҳеч ҳам алоқаси йўқ. У 
бўлса, шу манзарани Fулистонга ёпиштирибди, қиз билан йигитга 
қувлашмачоқ ўйнатибди, уларни ўпиштирибди, ўрик шохида майнани 
сайратибди. Тупукласа ҳам ёпишмаган. Гуллаган ўрикнинг шохида майна 
нима қилади? У шу вақти одамларнинг ҳовлисида ё далада бир бузғунчилик 
қилиб юрган бўлади. Ўрикзорга у фақат ўрик пишганда чўқилагани боради, 
бу аблаҳ манфаатсиз юрмайди. Адашиб борган бўлса ҳам, ошиқ билан 
маъшуқанинг муҳаббатига мадҳу сано ўқиб сайрамаган, ҳали ўрик 
пишмабди-ку, нимага келдим деб қақшаган. Кейин, айтдим-ку, боришда бир 
ўзим эдим, келишда хаёлимда бир қиз ҳам бор эди, лекин ёмғир ёғиб тургани 

---

109 
учун машинани тўхтатиб, чиқиб, ўрикзорда қувлашмачоқ ўйнашни ўйлашга 
вақт ҳам, хоҳиш ҳам йўқ, кечирасиз-у, қизларни қувламасак ҳам, дилини 
тушунадиган айёмдамиз.
Кўряпсизми, ёзувчи дўстим жиддий масалаларни ана шунақа қилиб 
бачканалаштириб юборган. Тўғри, чироқ ўчганини унга айтмаганман, айтиш 
ҳам номардлик, лекин уни рўмонда йигит билан қизнинг ўрикзорда 
қувлашмачоқ ўйнаб, шуни тасвирлаганда ишқий савдодан нари ўтолмагани, 
бу йигит яна мен бўлганим энсамни қотиради. Хизматчи қиз бўйнимга 
гапимни бошқалар эшитмасин деб осилган, унақа маънода эмас. Йўқ, ёлғон 
бўлмасин, шу маъно ҳам бор эди, қиз бола бекордан бекорга қучоқламайди, 
юрак сирини тўғри келган йигитга шивирлайвермайди, аммо бунинг 
замирида бошқа гап экан-да. Қиз қулоғингга нима деб пичирлади, деб 
сўранг. «Ростдан туш кўрдим, - деди у ҳаяжонда, мен ҳам қучоқлаб олганим 
учун, оғушимда титради. – Тушимда занжирсиз юрган эканман». Ана, 
эшитдингизми, нақадар даҳшат! Булар учун занжирнинг нима эканини шунча 
гапирдим, энди тушундингизми қизнинг нимага қалтираб кетганини? А? У 
бечорага ҳақиқатан ҳам ваҳима-да.
Нима таскин беришни билмай, сочларини силадим, қоронғида 
кўринмаса ҳам лабини топдим. Хуллас, қўлимдан келгунча, бор кучим билан 
муштипарнинг кўнглини олишга, тинчитишга ҳаракат қилдим. У эса баттар 
қалтираб, «Сиз билан… сиз билан юрган эканман, қўл ушлашиб», деди. 
«Майли, майли, мен ёнингдаман», дедим. «Жуда қўрқиб кетяпман, жуда 
ҳам!» деди. Мен ҳам қўрқиб кетдим, агар бунинг тушини билишса, тушида 
қўлимдан ушлаб олгани ҳам яширин қолмайди, кейин… у менинг эмас, мен 
унинг тушига кирганман, кирганимдан бехабар эдим, деб ўзингизни оқлаб 
олинг-чи! Лекин буни қизга айтмадим, мардлик қилдим, гапирмай, 
маҳкамроқ оғушладим; у мени қучоқлаган, мен уни, бағри билан бағрим 
битта бўлиб кетганидан занжири ҳам шиқирламайди, атроф эса сим-сиёҳ, гўё 
бутун дунё тубга чўкиб кетгандек. Йўқ, гўё иккаламизнинг ичимизга қамалиб 

---

110 
олиб, ғулу солаётгандек. «Ҳозир ҳамма гапимни айтиб олай, - қизнинг 
шивирлаши паст, мендан бошқа ҳеч бир жонзот эшитмайдиган хиргойи 
ашулага айланди. – Занжир тақмаган эканман, лекин бемалол юрибман. Сиз 
қўлимдан, йўқ, мен сизнинг қўлингиздан ушлаб олган эканман. Учгим 
келаётган эмиш. Тез-тез айтиб олай, чироқ ёнса, айтиб бўлмайди. Шунақа 
енгилман, қўлим, оёқларим эркин, югургим келади, қўлларимни силкитсам, 
худди қанотга айланадигандек… Ҳамма нарсадан воз кечгим келди лекин…» 
Шу пайти ярқ этиб чироқ ёнса! Унинг қучоғимдан учиб чиқиб, ўзини 
ёнбошга отганини билмай ҳам қолдим. Фақат менга ҳуркак, ёт бир нигоҳ 
билан қараб қўйганини кўриб улгурдим, холос. Нима бўлдию нима қўйди, 
ақлим етмади, менинг ҳам қучоқлаганимга юраги қинидан чиқиб кетдими ё 
чироқдан чўчидими, ишқилиб, жуда кутилмаган иш бўлди. Худди мени 
ачомлаб, бўйнимга осилган қиз бошқадек, мисоли ҳозиргина тушдан кўзимни 
очгандек туравердим.
Пастга қайтиб тушиб, ҳовлига чиқдим, чунки энди хонага сиғмас, 
телевизор кўришга ҳам мутлоқ хоҳишим йўқ эди.
Ҳеч ким бўлмаса, бу занжирбандларни кўрмасанг, дову дарахт қадрдон, 
кўланкалари қандайдир меҳрибон, юлдуз билан битта осмон эса бир ҳимоячи 
соябон эди. Аввалдан ёзнинг осмонига тикилишни яхши кўраман, энг 
биринчи Темир қозиқ – Банотуннаъаш, Дубби акбарни топаман, шу 
номларни яхши кўрганимдан тез-тез такрорлаб ҳам юрар эдим; Етти қароқчи 
ҳам дейишади, бу ҳам одамни саргузаштга тортиб кетади, юлдузлар 
харитасида у Катта айиқ туркуми деб аталган, овқат сузадиган чўмичга 
ўхшайди; кейин ундан чизиқ тортиб Темир қозиқ, Олтин қозиқ ҳам дейилади, 
уни мўлжал олиб, Кичик айиқ туркумини топаман, у сут сотишда 
ишлатиладиган литрлик чўмич, думи - чўмичнинг дастаси, кейин Аждаҳони, 
кейин қўшпалла тарози - Мезонни белгилайман. Бу ерда, билмадим, бояги 
ҳаяжонда ҳали ҳам кўзим тиниши ўтмаганми ё бегона жойда турганим 
учунми, юлдуз буржлари нигоҳимга тутқич бермади, ҳаммаси ўзгариб 

---

111 
кетгандек эди. Аввалига қўрқдим, бошқа сайёрага тушиб қолган эмасманми 
деб. Кейин, машинада келганимни эслаб, таскин ҳам топдим. Тўғри-да, «нўл 
тўққиз» ҳавода, яна космик тезликда учмайди-ку. Ҳа-эй, буржи аниқ бўлмаса 
бўлмас, юлдузларнинг ўзи бор-ку, худди мени ҳам танигандек чарақлаб 
турибди-ю, деб қўл силтадим. Шу вақти битта юлдуз учиб, шу гапинг тўғри 
дегандек ҳам бўлди. Анча енгил тортдим. Ҳа, ана шунда келинингиз эсимга 
тушди. Унча аниқ хаёлимга келтира олмадим, жуда узоқда туюлди, шунга 
бояги қиз билан қучоқлашганимни ўзим яхши эмас, деб ўйладим-у, лекин 
виждонимнинг ўзи жиччагина безовталанди, холос. Тўғри-да, ташаббус 
мендан чиққани йўқ, қизнинг ўзи интилиб турибди, келинингиз эса, 
айтяпман-ку, ростдан ҳам жуда узоқда, худди ҳали унга уйланмагандекман 
ҳам. Ўзи йўқнинг кўзи йўқ, дегани ҳам шу бўлса керак. Лекин мен аҳлоқи 
бузуқлардан эмасман, буни ҳам билиб қўйинг. Шу, занжирбанд бўлгани учун 
бу билан юриш гуноҳми, йўқми, унча билолмай ҳам турибман, балки 
муҳаббат ҳам эмас, шунчаки чуқур бир раҳмдир. Кейин, эътиқоди тамомила 
бошқа бўлгани учун ғулия қиз билан дилдорлик қилиш гуноҳ эмасдек ҳам 
туюлади. Хотинга ҳам ундан бир умр қўрқиб яшайман деб уйланмайсан-ку. 

---

112