1-mavzu. О‘simlikdagi suv muvozanati reja

 
100 metrli daraxtning eng yuqori qismlariga suv yetkazilishi uchun kerak bо‘lgan bosimni kо‘rib 
chiqamiz.
 
Yuqorida kо‘rib chiqilgan misollarga kо‘ra, eng baland daraxtlar miolida kо‘rib chiqamiz. Yer 
yuzidagi eng baland daraxtlar Shimoliy Amerika sekvoyasi va Avstraliya shox evkaliptlari hisoblanadi. 
Bu ikki turning balandligi 100 metrdan oshadi.
 
О‘simlik poyasini uzun nay sifatida tasavvur qilsak, har bir metr uzunlikda hisoblangan qarshilik 
kuchini yengib о‘tish uchun kerakli bosim hosil qilish va suv harakatini yetarli balandlikkacha yetkazib 
berish uchun (0.02 MPaX100m) 2 MPa bosim kerak bо‘ladi.
 
Bundan tashqari ushbu balandlikdagi suv (100 m) 1MPa bosimdagi qarshilik kuchini hosil qiladi. 
Ushbu kо‘rsatkich suv yetkazilish bosimiga qо‘shilsa 3 MPa natija kelib chiqadi. Demak 100 metrli 
daraxtning eng yuqori qismigacha suv yetkazilishini ta’minlash uchun 3 MPa bosim hosil bо‘lar ekan.
 
Suv yetkazish uchun zarur bо‘lgan bosim gradiyenti nazariyasi
 
Nazariy jihatdan suv yetkazish uchun zarur bо‘lgan bosim gradiyenti о‘simlik asoslaridagi ijobiy 
bosim hosil bо‘lishidan yoki о‘simlik yuqori qismlarida salbiy bosim hosil bо‘lishi hisobigi amalga 
oshiriladi. Eslatib о‘tkazganimizdek, о‘simliklarning ba’zi ildizlari о‘z ksilemasida ildiz bosimi deb 
ataluvchi ijobiy bosim hosil qilish xususiyatiga ega. Agar ildiz bosimi 0.1 MPa dan kam yoki umuman 
yо‘qolgan va о‘simlik transpiratsiyasi yuqori suratda bо‘lsa о‘simliklar yuqori qismlarigacha suv yetkazib 
bera olmaydi.
 
Shu bilan birgalikda о‘simlik yuqori qismlarida suvning yuqori kuchlanishga ega bо‘ladi (salbiy 
gidrostatik bosim), va va bu kuchlanish ksilema orqali suv harakatini ta’minlaydi. Bu mexanizm XIX asr 
oxirlarida taklif etilgan bо‘lib suv kо‘tarilishining tayanish nazariyasi deb ataladi. U ksilema naylaridagi 
suvning kuchlanishini ushlab turish uchun suvning yopishqoqlik xususiyatidan foydalanadi.
 
Bu nazariyaning qiziqarli bо‘lishiga qaramasdan u yuz yillar davomida muhokamali mavzu 
hisoblanadi. Nazariyadagi asosiy qarama- qarshilik ksilemadagi suv baland daraxtlarning yuqori 
qismlarigacha yetib bora olishi uchun kerakli miqdorda kuchlanish (salbiy gradiyent bosim)ni hosil qila 
oladimi degan savolda yuzaga kelmoqda.
 
Eng oxirgi muhokamalar olimlar ksilema naylaridagi suv kuchlanishini о‘lchash imkoniyatigi ega 
bо‘lish uchun hujayra ichki bosimni о‘lchash modifikatsiya modelini yaratishganda bо‘lib о‘tgan. Bunga 
qadar ksilema bosimini baholash barglar barokameralarini о‘lchash usullariga asoslangan edi.
 
Ilk bora ksilema bosimini о‘lchashda salbiy bosim tо‘g‘risida yetarlicha ma’lumotlar olinmagan. 
Bunga ksilema devorlariga shisha kapillyarlar kiritish jarayonida yoriqchalardan sizib kirgan gazlar sabab 

---

bо‘lgan. Oxir oqibatda bosim va kuchlanishni о‘lchashning barokamera usulida zondlash usuli 
yaratilgan. Bundan tashqari mustaqil izlanishlar shuni kо‘rsatadiki, ksilemadagi suv kо‘p salbiy 
kuchlanishni о‘zida ushlab turishi ham mumkin. Bu usulda barglardagi bosimni kamera usulida о‘lchash 
ham ksilemadagi yuqori kuchlanish borligini kо‘rsatadi.
 
Kо‘pchilik tadqiqotchilar suv tayanishining kogeziyasi asosiy nazariya deb qabul qilganlar. 
Ksilema kuchlanishini uning naylariga siyoh jо‘natish usulida aniq kо‘rsatib berish mumkin. Ksilemada 
suv tayanishining kamayishi bilan siyoh ksilemani bо‘yaydi va siyoh rangi poyaning tashqi tarafida 
kо‘rina boshlaydi.