R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

te r m in i tilshunoslikda XIX asr oxiridi nutq tovushining flziologik-
54

---

akustik (flzik) tom onidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash
ehtiyoji bilan paydo bo‘ld i. Fonologiya til tovush qurilishining
struktur va funksional q onu niyatini o ‘rganuvchi soha, semiotik
(ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda
o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi.
Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi
bo‘lganligi kabi, fonologiyaning birligi — so‘zlovchilarning ana shu
bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi
haqidagi ijtimoiy tasaw urí. Har b ir fonema kishi ongida umumiy
farqlovchi xususiyati asosida vujudga kelgan maxsus «akustik
portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgi
tovushning artikulyatsion v a akustik belgisi asosida vujudga keladi
~va barqarorlashadi.
Boshqa lisoniy birlik kabi 
fonema ham paradigmatik va
sintagmatik munosabatda yashaydi. Bu 
fonologik paradigtnatika
va
jonologik sintagmatika
deyiladi.
0 ‘zaro qarama-qarshi belgiga ega bo'igan, biroq umumiy,
integral belgilari asosida birlashgan bir tipdagi fonemalar sirasi
Jonologik paradigma,
fon em alam in g o ‘zaro munosabati 
fonologik
paradigmatik munosabat
deyiladi.
Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyat turadi.
Fonologik ziddiyat (oppozitsiya) fonemaning farqli belgilarini
c ‘zida ifodalaydi. Masalan, o ‘z b e k tilidagi unli fonemalar bir
umumiy 
belgi 
— 
«o‘pkadan 
kelayotgan