A. A. Q od irov t ib b iy o t

IB N SIN O ISHLATGAN DORI - DARMONLAR
Ibn Sino o ‘zining tibga oid asarlarida, xususan "Tib qonunlari" kitobida 
o ‘sim liklar, hayvonlar va m in era llard an o lin ad ig an ju d a k o ‘p do rilarn i 
b ay o n etg an . "Q o n u n "n in g ik k in c h i va b e s h in c h i k ito b la ri d o riv o r 
m oddalarga bag'ishlangan. H am m asi b o ‘lib olim 810 xil sodda (yakka) va 
275 xil m urakkab d o rilarn i k o 'rsa tg an . B unda u ju d a k o ‘p m urakkab 
dorilam ing 2—3 va u ndan ham ortiq nusxalarini keltirgan. B undan tashqari 
Ibn S ino 65 xil y urak kasalligida ish latiladigan d o rila rn i b ay o n etgan. 
S h u larn in g h am m asin i hisobga olsak, Ibn S ino ish latgan m urakkab 
d o rilarn in g soni 400 d an oshadi.
Ibn S ino dorilarning xossalari haq id a so ‘zlab, birin ch i galda, ularning 
issiqlik, sovuqlik, q u ru q lik va h o ‘llik xu su siy atlarin i k o ‘rsatad i. Bu 
xususiyatlarni u m izoj, deb ataydi. D em ak, Ib n S ino ning tu shu nch asig a 
k o ‘ra dori m od d alarn in g asosiy xususiyatlari u larning m izojlaridir.
Ibn Sinoning k o ‘rsatishicha dorilar um um iy va xususiy ta ’sir q uw atig a 
ega b o 'la d ila r. U m u m iy t a ’sir quvvati q izd irish , sovutish, h o ‘llash va 
qu ritish sifatida n am o y o n b o ia d i. Xususiy t a ’sir quvvati ayrim kasallik 
h o latig a t a ’sir q ilish d ir. D o rila rd a y an a u v ish tiru v c h i, ja ro h a tla rn i 
b itiru v ch i, to rtu v ch i, t o ‘sq in lik larn i o ch u v ch i, ich n i su ruv ch i, siydikni 
yo ‘naltiruvchi, qonni yurishtiruvchi xususiyatlar ham m avjud, deb yozgan.
Ibn Sino zam onasida d o rilar asosan o ‘sim liklardan , m a d an lard an va 
hayvonlar a ’zolaridan olingan. S u n ’iy m oddalar b o ‘lm agan. Ib n Sinoning 
o ‘zi h a m asosan shu u c h m a n b a la rn i k o 'rsa tg a n . U o ‘sim lik lard an
olinadigan dorilarga k o ‘proq aham iyat bergan. U larni qay vaqtda yig‘ish, 
saq lash , ish latish u su llarin i ju d a batafsil b a y o n etg an. Bu u m u m iy
m a’lum o tlardan so1 ng Ib n Sino oddiy va m urakkab dorilar ustida alohida
to ‘xtaladi. 
,
Ibn S ino odd iy d o rilarn i, u larn in g t a ’siri va xossasiga q arab , 64 xuga 
b o 'lg a n . S h u lar o rasida eritu v ch i, to zalo v ch i, y etish tiru v ch i, ovqatni 
h azm q ild iru v ch i, b u rish tiru v ch i, xiltlarni qu yiltiruv ch i, suy ultiruvchi, 
shim diruvchi, uvishtiruvchi, ich n i suruvchi, va h.k. d o rilarni k o ‘rsatgan.
T u rli k a s a llik la rd a is h la tila d ig a n o d d iy d o r ila r d a n Ib n S in o
quyidagilarni k o ‘rsatgan: shish va to sh m alard a ishlatiladigan 42 xil dori, 
b o ‘g‘im kasalliklarida ishlatiladigan 23 xil dori, bosh va m iya kasalliklarida 
ishlatilad igan 60 xil d o ri, k o ‘z kasalliklarida ishlatiladig an 45 xil do ri, 
nafas y o ‘llari va k o ‘krak qafasidagi a ’zolar kasalliklarida ishlatiladigan 35 
xil dori; oziqlanish a ’zolari (m e ’d a-ich ak lar) kasalliklarida ishlatiladigan 
46 xil d o ri, chiq arish a ’zolari kasalliklarida ish latilad igan 88 xil dori. 
S h u la rd an tax m in an yarm isi (36 tasi) ay ollar va erk ak lar jin siy a ’zolari 
kasalliklarida ish latilar ekan. Isitm alard a ishlatiladigan 18 xil dorini
103

---

ko‘rsatgan. Olim kosmetikada ishlatiladigan moddalarga ham to ‘xtalib o ‘tgan. 
S h u n d ay lard a n 60 xilini k o ‘rsatgan.
Ibn S ino h a r bir d o rin i bayon qilishda dastlab u q an day d ori ekanligi 
(tuzilishi, shakli) q ay erd an o lin ish in i k o ‘rsatib o ‘tadi. S o ‘ng h a r bir 
d o rin in g m izoji, xossalari, t a ’siri va nih o y at u nin g q an d a y kasallikda 
ishlatilishini ko'rsatadi.
Ib n S ino "Tib q o n u n lari"n in g b u tu n b ir k ito bin i (ik k in ch i kitob) 
odd iy (yakka) dorilarga bag‘ishlagan b o ‘lsa ham , am ald a u k o ‘proq 
m urakkab d o rilard a n foydalangan. O lim m urakk ab do ri ishlatish n in g
afzalligini so ‘zlab, bunday, deb yozgan: "B a’zan biz b iro r kasallik u c h u n
o dd iy dori top olm aym iz. K o 'p in c h a h a tto m urakk ab dori h am b em o rn i 
davolashda uning kasaliga biz istagan darajada ta ’sir qilolmaydi. B unda buz 
m azkurdoriga uning kuchini oshiruvchi m odda q o ‘shishga m ajbur b o ‘lamiz. 
B a’zan esa biz tanlag an dori kasallikga yaxshi t a ’sir etad i, am m o boshq a 
to m o n d a n b em o rg a za rar yetkazadi. B unda biz m azk ur d o rin in g zararli 
to m o n in i qirqadigan m odda q o ‘shishim iz lozim b o ‘ladi. B oshqa b ir holda 
dori kasallikga yaxshi t a ’sir qiladi, lekin u ju d a achch iq yoki hidi b a d b o ‘y 
b o 'la d i. B em o r uni icha olm aydi, k o ‘ngli aynib, qayt q ilib yuboradi. 
Bunday holda biz dorining achchiq ta ’m ini va b ad bo ‘y hidini y o ‘qotadigan 
m o d d a qo'shishim iz kerak. S huning u ch u n biz k o'pro q m urakkab d o rilar 
ishlatamiz".
Ibn Sinoning yozishicha m urakkab dori shu doriga kirgan m oddalam ing 
oddiy yig‘indisi em as, balki u yangi sifatdir. Ibn S ino ishlatgan va tavsia 
etg an d o rila rn in g k o ‘pi h a r xil k asallik larn i dav o lash d a a lb a tta n a f 
keltirgan. U larn in g b a ’zilari hozirgi z a m o n am aliy tib b iy o tid a ham
is h la t il a d i. M a s a la n , Ib n S in o is h la tg a n 49 7 d o r iv o r o ‘s im lik
m o d d alarin in g 165 tasid an h o zir h am foydalaniladi. S h u la rd an 110 tasi 
hozirgi za m o n farm ak o p ey asig a k iritilg an . S hu b ilan b irg a u b a ’zi 
kasalliklarni davolashda hayvo n larn ing tezagi. sivdigi. au lo q n in g chirki, 
so ‘lak, tu p u q kabi ch iq in d ilarn i d o ri sifatida tavsiya etgan. S h u n d ay
tavsiyalar qadim gi M isr hakim larining asarlarida ham uchraydi. Q adim gi 
M isr hakim laridan birining tuzgan retseptida achigan sut, hayvon tezagi, 
m ayd alan g an (h o v o n c h ad a yan ch ilg an ) suyak, tu y o q k abilar b o ‘lgan. 
Ibn S ino h am o ‘z asarlarinin g b a ’zilarid a sh u n d ay tavsiyalar bergan. 
U n in g y o zish ich a eshakning sivdigi m oxov kasalligini d av o lar em ish. 
C jio ‘(^ a n in g ^ iy d ig L g sa, buyrakdagj va-sivdik g n p rh ^ jH a pj to sh n i eritib 
yuborarm ish. Ibn Sinoning tibbiyot, uning m ohiyati va vazifalari haqidagi 
fikr-m ulohazalari, shuningdek, tavsiya etgan do ri-d arm o n lari o ‘z vaqtida 
t o ‘g ‘ri va foydali b o 'lg an . U lar k o ‘p asrlar davom ida tab ib la r u ch u n , 
h aq iq a ta n "qonun" b o ‘lib xizm at qildilar. 
•