A. A. Q od irov t ib b iy o t

104

---

IX bob
QORAXONIYLAR DAVRIDAGI TIBBIYOT
X asrnin g o xirida 0 ‘rta O siyoda yashagan va Y ettisuv h a m d a O ltoy 
to m o n la rid a n kelgan tu rk iy x alqlar k a tta va k u ch li d avlat b arp o etdilar. 
U la r S am arq a n d n i o ‘z d av latlarin in g p oytaxti deb e ’lo n qildilar. Bu 
davlat tarixda Q oraxoniylar hokim iy ati, deb ataladi.
Q o ra x o n iy la r m a m la k a tn i iqtisodiy, siyosiy va m ad an iy jih a td a n
rivojlantirishga harakat qildilar. S haharlarda, ayniqsa davlatning poytaxti 
S am arq an d d a k a tta qurilish ishlari olib b orildi. B oshqa b in o la r q ato rid a 
kasalxo nalar, sh ifo x o n alar h am qad k o ‘tard i. M asalan , o ‘sh a vaqtdagi 
S am arq a n d h u k m d o ri Ib ro h im ib n N a sr T a m g ‘ac h B o ‘g‘ro x o n n in g
farm oni bilan 1066-yilda S am arqandda kasalxona barp o etildi. K asalxona 
b ilan b ir vaq td a tibbiy b ilim larn i o ‘qituvchi m axsus m ad rasa (tibbiy 
maktab) ham qurildi. U n i "Tibbiy bilim maskani" deb atadilar. Bu m adrasa 
va kasalxona xonning o ‘ziga qarashli vaqf yerlar va korxonalardan keladigan 
d aro m a d b ilan t a ’m in la n ib tu rilard i.
Ibrohim T am g ‘achxon kasalxonaga boshliq qilib, o ‘sha vaq td a k o ‘zga 
k o ‘ringan yirik h akim lardan biri Abu T o h ir ibn A bd u rah m o n al-Jazoliyni 
tayinladi. Kasalxona nizom iga binoan u yerda faqat kasallargina em as, shu 
bilan birga ular q a to rid a h e c h kim i y o ‘q qariy alar va n og iro n larg a h am
o 'r in ajratilgan edi. S h u n d ay qilib, b u kasalxona g‘arib xo nalik vazifasini 
ham bajarardi.
K asalxona u c h u n ajratilgan m ablag1 tu rli so h alar b o ‘y ich a belgilab 
q o ‘yilgan. M asalan , u m u m iy m ab lag ‘d an 10 foizi kasalx o n ad a xizm at 
qiluvchi tabiblarga m aosh u c h u n , 15 foizi kasallarning ovqati u c h u n , 15 
foizi b in o larn i t a ’m irlash u c h u n , 5 foizi o ‘tin - k o ‘m ir u c h u n , 2 foizi 
b o ‘yra, o bd asta va sham sotib olish u c h u n , 3 foizi oshpaz u c h u n , 5 foizi 
fa rro sh lar u c h u n belgilab q o ‘yilgan. B un d an tashq ari q o n olu v ch ilar 
uch u n 2 foiz, g o ‘rkovlar u c h u n 3 foiz pul ajratilgan. D em ak, kasalxonada 
m axsus q o n o luvchi m utaxassislar b o ‘lgan. G o 'rk o v la rg a pul ajratib 
q o ‘yishning boisi shuki, kasalxonada vafot etgan g'arib, kimsasiz bem orlar 
va nogironlam i dafn etish shu kasalxona m a’m uriyati zim m asiga yuklangan.
U m u m iy m ab lag ‘d an 1000 d irh am i k o ‘rp a, ch oy shab va b em o rla r 
kiyadigan jo m a u c h u n ajratib q o ‘yilgan. T ibbiy m ak tab ga ajratilg an pul 
b ir yilda 35 m ing d irh a m qilib belgilangan. U n d a n bo sh m u d arris yiliga 
2000 dirh am olgan. M aktabda dars beruvchi m uallim larga ularn in g bilim
darajasiga q arab , 1000 d irh a m d a n 1500 d irh am g a ch a m ao sh to ‘langan. 
K utubxona m udiri 1200 dirh am olgan. 0 ‘quvchilarga nafaqa (stipendiya)
105

---

uchun 1800 dirham ajratilgan. Nafaqa o ‘quvchining bilimni o'zlashtirishiga 
qarab belgilangan. U la r b ir oyga o ‘rta c h a 30 d irh am olganlar. D em ak, 
bu tibbiy m ak tab d a 50 ta c h a talab a o ‘qigan. B un d an k o ‘rin ad ik i, o ‘sha 
vaqtda hakim lar tayyorlashga katta aham iyat berilgan.
Sam arqand kasalxonasi va tibbiy maktabiga o ‘xshash muassasalar boshqa 
shaharlarda ham b o ‘lgan. U larda ham bilim don va yaxshi tajribali hakim lar 
b em o rla rn i d avolaganlar va talabalarga dars bergan lar. S h u la rd an bizga 
M uham m ad al-K alonisiy, Q atto n al-M arvaziy, N ajibuddin Sam arqandiy 
va yana bir nechta hakim m a ’lum.
^ 
• M u h am m ad a l-K a lo nisiv) fB ah rid d in M u h am m ad ibn B ah ro m al-
1olgan. T u g 'ilg an yili m a ’lum em as, vafoti 1 194-yil. K alonisiyning o ta - 
b o b o lari K alo n ch i (telp a k ch i) b o ‘lgan b o ‘lsalar kerak. S h u nin g u c h u n , 
u "K alonisiy" ("T elpakchi") degan taxallus olgan ekan.
K a lo n isiy yaxshi ta jrib a li ta b ib v a d o ris h u n o s b o 'lg a n . U n in g
d o rishuno slikg a oid "K itob al-q a ro b o d in " ("M urakkab d o rila r h aq id a 
k ito b ") n o m li asari h am b o r. M u a llif k ito b id a m u rak k ab d o rila rn i 
tayyorlash va u larn i ishlatish u su llarin i bayo n etgan. X ususan, u k u k un
d o ri (po ro sh o k ), hab dori (tabletka), q ay n atm a va d im lam a d o ri, eritm a 
va h a r xil su rtm a d o rilar tayyorlash u su llarin i k o ‘rsatib b erg an. Bizga 
K alonisiyning tibga oid asari m a ’lum em as. U k o ‘proq d o rish u n o slik
bilan shug‘ullangan bo ‘Isa kerak.
Д з й о п ; a l-M a rv az iy {Ayn a z -Z a m o n a l-Q a tto n al-M arv aziy ) ham
o ‘z zam onasining k o ‘zga ko ‘ringan hakim laridan biri b o ‘lgan. Qaysi yilda 
tu g ‘ilib qaysi yilda vafot etgani m a ’lum em as. M an b a la rd a ay tilish ich a 
M arvaziy X II asrda yashagan m ashhur faylasuf Abu Abbos al-M uqriyning 
shogirdi b o ‘lgan. D em ak, u X II asrda yashagan.
Q a tto n al-M arvaziy M arv shahrida tavallud topgan. S huning u c h u n u 
"M a rv az iy " ta x a llu s in i o lg a n . O lim tib b iy o td a n ta s h q a r i fa lsa fa , 
astro n o m iy a, riyoziyot va bo sh q a tabiiy fanlar bilan ham sh u g ‘ullangan. 
L ekin, asosiy kasbi tab ib lik b o ‘lgan. Bizga unin g tibga oid "R asoil fi-t- 
tib" ("Tib haq id a risolalar") nom li asari m a ’lum . K itobda olim nazariy va 
am aliy tibbiyot haqida birm u n ch a qisqaroq m a’lu m ot bergan.
V JvJajibuddin'SarriarqanB i5\(N ajibuddin A bu H om id M u h am m ad ibn
Ali ibn U m ar as-S am arqan diy) X II asrning oxiri va X III asrning boshida 
yash a g an m a sh h u r h a k im la rd a n b irid ir. T ax a llu sid an m a ’lu m k i, u 
sam arqand lik b o ‘lgan. A m m o, tavallud topgan yjli m a ’lum em as.
N a jib u d d in S am arq an d iy h ay o tin in g oxirida M arv sh ah rid a yashab, 
shu y erda fojiali h alo k b o ‘.lgan. 1222-yilda m o ‘g‘ul q o 'sh in la ri M arvni 
q am al qilib, uning devorini buzib. sh aharga bostirib kirgan lar va deyarK
106

---

h a m m a sh a h a r aholisini qirib tashlaganlar. S hu q irg ‘in d a N a jib u d d in
S am arqandiy h am h alok b o ‘lg a n .‘
N ajibuddin yoshligidanoq h ar xil bilimlarga qiziqa boshlagan. Xususan, 
tabiiy fanlarga oid k ito b la rn i ju d a qiziqib m u to la a qilgan. U m ad rasad a 
o ‘qishni tugatganidan so‘ng o ‘z bilim ini oshirish va kengaytirish m aqsadida 
m ustaqil ravishda bilim lam i o ‘rgana boshlaydi. Ayniqsa tibbiyot ilmiga oid 
kito b la rn i qiziqib m u to la a qilgan va bu fan n i yaxshi o ‘zlash tirib olgan. 
Bu h aq d a m a sh h u r tarix c h i ib n A bu U say b i’a b u n d a y deb yozgan: 
"N ajibuddin Sam arqandiy tib ilmi sohasida h ar tom onlam a ch u qu r bilimga 
ega edi. U q adim gi Y u n o n isto n , R um , H in d isto n va b o sh q a buyuk 
m am lak atlar tib o lim larin in g asa rlarin i q u n t b ilan o ‘rg and i va o ‘zi h am
buyuk hakim b o 'lib yetishdi".
N ajibud din Sam arqandiy ko ‘p qirrali olim edi. U o ‘sha vaqtda m a’lum
b o ‘lgan fan larn in g deyarli h am m asin i c h u q u r bilard i. L ekin, u kasb 
jih a tid a n hakim b o ‘lgan. S h u n in g u c h u n u nin g asarlari ic h id a tibga oid 
k ito b la r k o ‘p ch ilik n i tashkil etgan. Bizga o lim n in g tib ga o id quyidagi 
asarlari m a ’lum : "K asalliklarning sabablari va alo m atlari", "B em orlar 
g ‘izosi", "B o ‘g ‘im la r k a sa llik la rin i d av o lash ", "M u ra k k a b d o rila rn i 
tayyorlash". Bu asarlar o ‘sha d avr am aliy tib b iy o tin in g riv ojlanishida 
k a tta rol o ‘y n aganlar. A yniqsa "K asalliklarning sab ablari va alom atlari" 
kitobi katta shuhrat qozondi. K itobda asosan tashxis va davolash masalalari 
b ay o n etilgan. D astlab h a r xil kasalliklarning kelib ch iq ish sabablari 
k o 'rsa tilad i. B u n d a m u a llif m izo jlar haqidag i u m u m iy fikr y u ritish d an
tash q ari kasalliklarning kelib ch iq ish id a tab iat o m illarin in g ah a m iy a tin i 
ham ko ‘rsatgan. X ususan, kasallik paydo qiluvchi om illardan suv, noqulay 
iqlim kabi om illarni sanab o ‘tgan. B ulardan tashqari S am arqand iy ovqat 
tartib in in g buzilish in i h a m kasallik sabablari q ato rig a q o ‘shgan. S o‘ng 
olim h a r b ir k asallikning o ‘ziga xos a lo m a tla rin i k o ‘rsatib b ergan. 
S am arq an d iy n in g t a ’k id lash ich a kasalga tashxis q o ‘yishda kasallikning 
belgilarini sinchiklab o ‘rganish hal qiluvchi aham iyatga egadir. N ajibuddin 
S a m a r q a n d i y n in g b u k i t o b in i h o z ir g i t i ld a " I c h k i k a s a ll i k l a r
p ropedevtikasi", deyish m u m k in . "B em orlar g ‘izosi" k ito b id a h a r xil 
kasallik holatlarida bem om i ovqatlantirish qoidalari mufassal bayon etilgan. 
U n d a y o zilishicha ovqat m a h su lo tla rid an davo vositasi sifatid a ham
foydalanish m um kin. M asalan, b a ’zan bem orga dori berm ay faqat kerakli 
ovqat berib davolash h am m um kin.
"M urakkab d o rilarn i tayyorlash" kitobi am aliy tib b iy o td a m uh im
aham iy atg a ega b o ‘lgan. U n d a m urakkab d o rilarn i tay yorlash usullari 
k o ‘rsatib berilgan. U v aq tlard a k o ‘p h ak im lar yoki bilm aslik d an , yoki