Ib n S ino isitm alar h a ro ra t k o ‘tarilish id a n tash q ari y an a b ir q a n c h a
b elg ilar
b ila n
k e c h ish in i k o ‘rsatgan. C h u n o n c h i, to m ir u rish in in g
tezlashishi, b u ru n q o n ash i, et uvishishi, te r b osish, ish tah a pasayishi,
tash n alik , b eto q atlik va h.k. O lim isitm an in g d avom etish m u d d atin i
t o ‘rt d av rg a b o ‘lg an . B irin c h i d av r, is itm a n in g b o s h la n is h d av ri,
ikkinchisi, u n in g z o ‘rayish davri, u c h in ch isi
nihoyasiga y etib , t o ‘xtash
davri, to 'rtin c h is i pasayish davri. Ib n S inoning y o zish ich a b u davrlar
h a m m a isitm alar u c h u n u m um iydir. B u n d an tash q ari olim isitm alarni
doyim iy, v aq t-v a q t b ilan k o ‘tarilu v ch i xillarga b o ig a n . Ib n S ino nin g
ta ’k id lash ich a, shu isitm ala rn in g h a r b iri m a ’lu m kasallikka xosdir.
M asalan, h a r bir yu qum li kasallik o 'z ig a xos isitm a keltirib ch iq aradi.
Isitm ali k asalliklardan Ib n S ino vabo, c h e c h a k , qizam iq va h a r xil
shishlam i ko'rsatgan.
V abo kasalligining sababi m asalasid a Ib n S ino u n c h a lik t o ‘g ‘ri fikr
yuritm aydi. U n in g yozishicha, vabo havo iqlim ining o ‘zgarishidan kelib
chiqadi. B un da o sm on jism larin in g t a ’siri h am b o r, deydi. Y o m on havo
va n o m o ‘ta d il iqlim
tan ad a g i xiltlarn i buzib, v abo ning kelib chiqishiga
sabab b o ‘la r em ish.
Ib n S ino ch e ch ak n in g belgilarini t o ‘g‘ri t a ’riflab b ergan. A m m o , bu
kasallikning sababini ham n o to ‘g‘ri tushungan. U ning yozishicha, chechak
kasalligi y o m o n sh a m o lla rd a n , ayniqsa, ja n u b n in g issiq sh am o lid an
kelib ch iq ad i, deb k o ‘rsatilgan. Ib n S inoning fikricha, ch e c h a k buzilgan
q o n d an h am paydo b o ‘lishi m um kin. U h a tto , c h e ch ak
sifatsiz ovqatdan
ham paydo b o ‘ladi, deb yozgan. M asalan, achib buzilgan sut m ahsulotlari
c h e ch ak p aydo q ilar ekan. Ib n S ino su v ch ech ak n i h am eslatib o 'tg a n .
U n in g y o zishich a, su v ch ech ak q izam iq bilan c h in c h e c h a k o ‘rtasidagi
holatdir.
Ib n S inon in g yo zish ich a, qizam iq , buzilgan safro dan p ayd o b o ‘ladi.
Q iz a m iq n in g c h e c h a k d a n fa rq i s h u k i, b u k a s a llik d a to s h m a la r
chechakdagidek g‘u d d a-g ‘udda b o ‘lib, teridan b o ‘rtib chiqm aydi. Qizamiq
chechakk a qaragan da xavfsizroqdir. A m m o, isitm a qizam iqd a balan droq
b o ‘ladi. D avo m asalasida Ibn S ino q izam iqda h am q o n olish kerakligini
ko ‘rsatgan.
B undan tash q ari, ich n i y u m sh atad ig an d o ri b erish n i tavsiya
etgan.
Ib n S ino ch irish n atijasid a paydo b o ‘ladigan sh ish larn i h am isitm ali
kasalliklar qatoriga q o ‘shgan. M asalan, ichki a ’zolardagi saram asdan paydo
b o ‘ladig an shish sh u n d ay lard an d ir, deydi. Bu sh ish q o n b ila n safroning
aralash ib ketishi natijasid a ta sh n a lik va alan g alan ish z o ‘rayishi sababli
p ay d o b o ‘la r ekan. Ib n S in o n in g y o z ish ic h a isitm an in g ku chliligi,
davom iyligi va qaytalanuvchiligi shishning qaysi a ’zod a joylashganligi va
katta-kichikligiga bog‘liq. A ’zo yurakka q a n c h a y aqin jo y d a b o ‘lsa, u n d a
paydo b o ‘lgan shish n in g isitm asi sh u n c h a b alan d b o ‘ladi. Ib n S ino nin g
99
k o 'rsa tish ic h a , b u n d ay isitm alarn i d av olashd a
dastlab shishga qarshi
tadbirlar am alga oshirilishi kerak. Asosan sovituvchi va rutubatlantiruvchi
d o rilar beriladi.
Ib n S ino eng xavfli shish lard an biri deb, sarato n (rak )n i k o 'rsa tg an .
U n i sovuq sish, deb atagan. O lim nin g y o zishicha, bu h am u m u m iy
kasalliklardan biridir.
Ib n S ino sarato n haq id a u m u m a n t o ‘g ‘ri fikr yu ritadi. A m m o , bu
shish safro m o dd asining quyindisi savdo (qo ra o ‘t)g a aylangan qism dan
p aydo b o ‘ladi, deb xatoga y o ‘l q o ‘ygan. S ara to n n i davolash u c h u n Ibn
Sino sovituvchi va h o ilo v c h i m oddalam i tavsiya etgan. U boshlanayotgan
sa ra to n n i yaraga ay lan tirm ay o ‘z jo y id a to 'x ta tib
qolish m u m k in , deb
o ‘ylagan. U n i operatsiya usuli bilan kesib olishni h am ko‘rsatgan. B unda
op eratsiy a ju d a ehtiy o tlik b ilan am alga oshirilishi kerakligini alo h id a
t a ’kidlagan. C h u n o n c h i sarato n o ‘sm asin i b u tu n lay in h a m m a ildizlari
bilan c h u q u r kesib olish kerak, aks h o ld a unin g qolgan qism i (ild izi)dan
y an a sarato n o ‘sib chiqishi m um kinligini t a ’kidlagan.
Ib n S ino u m u m iy kasalliklar qato rig a bir v aq tlar 0 ‘rta O siyoda k o ‘p
tarq a lg an rish ta (d racu n c u lu s m edinensis) kasalligini h am kiritgan . Bu
yerd a sh u n i k o ‘rsatib o ‘tish kerakki, Ib n S ino 0 ‘rta asr ta b ib la rid a n
b irin c h i b o ‘lib bu kasallikni ta sh q a rid a n k irad ig an tirik jo n z o t (gijja)
pay do qilish in i k o ‘rsatib bergan. M ash h u r h ak im G a le n esa bu kasallik
to m irla r kasalligidir deb o ‘ylagan edi. Ib n S ino rish tan i tirik jo n z o t,
deb an iq k o ‘rsatib b erd i, u n i eng qulay davolash u su lin i ishlab ch iq di.
Ibn S ino eng o g ‘ir va xavfli yuqum li k asallik lardan b o ‘lgan q u tu rish
kasalligi h aq id a h am t o ‘liq m a ’lu m o t bergan.
Bu kasallikning belgilarini
ju d a an iq k o ‘rsatib bergan. Bu kasallikga u ch rag an jo n z o t shu ju m la d a n
o dam h am , suvdan q o ‘rqishini Ibn Sino b irinch ilardan b o ‘lib k o ‘rsatgan.
Y ana b ir ju d a xavfli yu qum li kasallik — m oxov h aq id a h a m Ib n Sino
to ‘la m a ’lu m o t bergan. Bu kasallikning belgilarini ju d a an iq k o 'rsa tg an .
L ekin, m oxov kasalligi savdoning b u tu n b adang a tarq a lish id an paydo
b o ‘ladi, deb n o to ‘g‘ri fikr aytgan. Ibn Sino yozishicha, m oxov kasalligida
ta n a n in g m izoji ham buziladi. O lim ning fikricha m oxov kasalligi nasliy
kasallikdir. K asallik o tanin g zurriyodi va onaning hayz qoni orqali bolaga
o ‘tad i, deb k o ‘rsatgan.
Ibn Sino diabet (qand kasalligi)ni h am yaxshi bilgan. U ning belgilarini
an iq k o ‘rsatib bergan. A m m o, b u kasallikning kelib ch iq ish i sababi
h aq id a n o to ‘g ‘ri fikr yuritgan.
U n in g y o zish ich a, d iab et b u y rak n in g
kuchsizligid an va siydik y o 'lla rin in g kengayib q o lish idan pay do b o ‘lar
ekan. B un da y o m o n x iltlar kam sabab b o ‘lishi m u m k in , deydi.
Ibn Sino yuqum li kasalliklar qatoriga terida paydo b o ‘ladigan kosm etik
o ‘zgarishlarni ham kiritgan. B unday kasalliklardan soch, k ip rik v a boshqa
100
tu k larn in g t o ‘kilishi va tirn o q la rn in g qurib - qovjirashi, vetiligo (pes)
va tem iratkini k o ‘rsatgan.
(
Ib n Sino um um iy kasalliklarning oqibati xususida so z y u rm b , bo h ro n
(kriz) tushunchasiga to ‘xtalib o ‘tadi. U n in g yozishicha, bo h ro n - ajn m
qilish m a ’n o sin i
bild irad ig an
Do'stlaringiz bilan baham: 
