A. A. Q od irov t ib b iy o t

KASALLARGA TASHXIS Q O ‘Y ISH
Ibn S ino kasallarga tashxis q o ‘yish, y a ’ni u n i an iq lash ga ju d a k atta 
aham iyat bergan. U ning ta ’kidlashicha, bem orning kasaliga to ‘g‘ri tashxis 
q o ‘yish davolashning birin ch i garovidir. K asallarga tashxis q o ‘yishda Ibn
Sino o ‘sha vaqtda m a ’lum b o ‘lgan h am m a u sullard an foydalangan. 0 ‘rta 
asr Sharq tibbiyotida tashxis q o ‘yishning bir q an c h a usullari q o ‘llanilgan. 
S h u la rd an eng asosiysi to m irn i ushlab k o ‘rib, teksh irish h isoblangan. 
Bu usu ln i Ib n S ino ju d a m u k am m al bilgan.
Ib n S ino to m ir u rish in i tek sh irish usu lin i b ay o n qilishda dastlab 
sog‘ o d am d a to m ir u rish in i o ‘zgartirad ig an om illarga t o ‘xtaladi. B uni 
bilish va hisobga olish h ar bir tabib u ch u n birinchi galdagi vazifa ekanligini 
t a ’kidlaydi. B unda to m ir urishini a w a l m o ‘tad il m izojli sog‘lom kishida 
sinab k o ‘rish kerak, deb u q tirad i.
Ib n S in o sog‘ o d a m d a to m ir u rish in i o ‘zg a rtiru v ch i o m illa rd a n
quyidagilarn i k o ‘rsatgan: h a r xil h ayajonli h o la tla r (q o ‘rquv, g ‘azab, 
g ‘am ginlik yoki kuchli shodlik, lazzatlan ish ) jism o n iy h arak at, jin s, 
yosh, iqlim , o b -h a v o , havo h a ro ra ti, uyqusizlik, q o rin ochligi yoki 
o ‘ta to ‘yish, ichim liklar va h.k. Shu yerda Ibn Sino yuqorida sanab o'tilgan 
o m illarn in g h a r biri to m ird a q an d a y o ‘zgarish p ay do qilishini batafsil 
k o ‘rsatib o ‘tgan. C h u n o n c h i u n in g yo zish ich a, g ‘azab to m ir u rish in i 
katta, ju d a baland, tez va ketm a-ket qiladi. Lazzatlanish esa to m ir urishini 
sekin va siyrak qiladi. Q o ‘rquvd a to m ir urish i tez, q altiro q , n o tek is va 
tartib siz b o ia d i: jism o n iy m e h n a t v aq tid a to m ir urish i tez va k uchli 
b o ‘ladi. B ah o rd a to m ir urishi h a r tara flam a m o ‘tad il va k u ch d a o rtiq
b o ‘ladi. Q ishda to m ir urishi siyrak, sekin va zaifroq b o ‘ladi. K uzda to m ir 
urishi n o tek is va biroz sekin b o ‘ladi.
Ib n S ino to m ir urishiga q uyidagicha t a ’rif bergan: "T om ir u rishi 
to m irn in g siqilishi va kengayish idan hosil b o ‘lad igan h o latd ir. H a r b ir 
siqilish va h a r kengayishing oxirida tin ish (p auza) b o ‘ladi". D em ak , Ibn 
S inoning k o 'rsa tish ic h a to m ir urish i ikki h arak at (kengayish va siqilish) 
va ikki tin ish d a n tashkil to p ad i. T o m ir kengayishini b arm o q u c h i bilan 
sezish o so n , lekin u n in g siqilishini bilib b o ‘lm aydi.
Ibn S inoning fikricha, to m ir urishidagi siqilish va kengayish h arak ati, 
q o n n in g y u ra k d an itarilib kelishi yoki yurakka to m o n to rtilish i natijasi 
b o 'lm a y , to m irn in g o ‘z jism idagi kengayish va siqilish natijasidir.
92

---

Ib n S in oning yo zish ich a to m ir urishini tek sh irish d a u n in g quyidagi 
10 ta belgisi aniqlanadi: 1) to m irn in g kengayish darajasi; 2) to m irn i 
tek sh iru v ch i kishining b a rm o g ‘iga urilish kuchi; 3) h a r bir to m ir urishi 
h a r a k a tin in g d av o m e tis h d a v ri; 4) to m ir u ris h in in g q a ttiq yoki 
y u m s h o q l ig i ; 5) t o m i r n i n g t o ‘la lig i y o k i b o ‘s h lig i; 6) t o m i r
tek sh irilay o tg an jo y n in g h a ro ra ti; 7) tin ish (p a u za)n in g davom liligi; 
8) to m ir u rish in in g tekisligi yoki notekisligi; 9) n o tek islik d a ta rtib
borligi yoki y o ‘qligi; 10) to m ir urishin in g vazni.
T o m ir urishini Ib n Sino 3 o ‘lchovga b o ‘lgan. Bular: to m ir u rishin in g 
kenglig i, u zu n lig i va c h u q u rlig i. B u lard an ta sh q a ri Ib n S ino y an a 
"ch u v alch a n g sim o n , ch u m o lisim o n , a rra sim o n , sic h q o n d u m isim o n
u rish lar va yetiluvchi, zich , siyrak, sust, g ‘ovak, deb atalu v ch i tinishlar" 
b o ‘ladi, deb yozgan. B u n d ay xil to m ir u rish la r va tin is h la r hozirgi 
za m onning yuksak darajad a rivojlangan klinik tibbiyotiga h am m a ’lum
em as. A ftid an , Ib n S ino b u xil to m ir u rish la r va tin ish la r haq id agi 
m a ’lu m o tlarn i qadim gi X itoy tibbiyoti m an b alarid an olgan b o ‘lsa kerak. 
T ib b iy o td a to m ir u rish in i teksh irish u sulin i ishlab c h iq q a n qadim gi 
X itoy tab ib lari ju d a k o ‘p xil u rish la r va tin ish la r b o ‘lishini k o ‘rsatgan 
edilar. M asalan, to m ir u ru sh in i tekshirishga asos solgan qadim gi X itoy 
h a k im la rid a n biri V an S hu H e 24 xil to m ir urish i b o ‘lish ini k o 'rsa tg an
edi. Ib n S ino shu V an S hu H e m a ’lum otiga asoslangan b o 'lsa kerak.
B u m a ’lu m o tlard an keyin Ib n S ino tu rli kasallik h o la tla rid a to m ir 
u rish in in g o ‘zgarishi m asalasiga o ‘tadi. B unda dastlab h a r xil m izojdagi 
k ish ila rd a to m ir u rish i q a n d a y b o 'lis h in i k o ‘rsa ta d i. Ib n S in o n in g
y o zish ich a, issiq m izojli kish ilard a to m ir urishi k atta va yuq ori b o 'la d i. 
Sovuq m izojli kishilarda to m ir sekin va siyrak u radi. H o ‘l m izojda to m ir 
urish i t o ‘lq in sim o n va keng b o ‘ladi. Q u ru q m izoj to m ir u rish in i to r va 
kichik qiladi.
Ib n S in o quyidagi k asallik h o la tla rid a to m ir u irish in in g q an d ay
o 'z g a rish in i ko ‘rsatgan: h a r xil isitm alar, letargus, y o m o n x iltlarnin g 
k o 'p a y ib k etish i, m e ’d a d a y o m o n xilt p ay d o b o ‘lishi, ozib k etish , 
uyqusizlik, b o ‘h ro n , m u sh ak larn in g taran g lash ish i, o vq atn in g y o m o n
h az m b o ‘lishi, q u w a tn in g sustlash ishi, q o n yopish qo qligin in g oshishi, 
asab buzilishi va h.k.
Ib n S inoning k o ‘rsatishicha to m ir urishini tan an in g va q o ‘l-oy oq ning
h a r b ir n u q ta s id a te k s h iris h m u m k in le k in , k o ‘p ro q b ila k to m iri 
te k s h irila d i. Ib n S in o n in g y o z is h ic h a , b u n in g u c h afz a llig i b o r. 
B irin ch id an bilak to m irin i to p ish oson. Ik k in ch id a n kasallar, (ayniqsa 
ayollar) u n i k o ‘rsatishdan tortinm ay dilar. U c h in c h id a n , u yurakka yaqin 
jo y lash g an b o ‘lganligi u c h u n an iq ro q belgi beradi.
Ib n S in o n in g t a ’k id lash ich a to m iri tek sh irilay o tg an kishi h a r xil 
h ayajonli h o la tla rd a n va jism o n iy h arak atlard a n xoli b o ‘lishi lozim .
93

---

U rn u m a n , b e m o r kasallikdan ta sh q a ri to m ir u rish in i o ‘zgartiru v ch i 
h am m a h o latlard an xoli b o ‘lishi zarur. S h u ndag in a uning to m iri qanday 
kasallikdan o ‘zgarganligini aniqlash m um kin.
Ibn S ino to m irn i tekshirib, kasallikni an iq lash d a o ‘ziga xos ru h iy - 
hayajonli sinash usulid an ham foydalangan. Bu usulda tabib b em o rn in g
to m irin i ushlab tu rib , un in g ruhiy h olatiga turli u su llar b ilan t a ’sir 
qiladi, va bem orning to m ir urishidagi o ‘zgarishga qarab, uning kasalligini 
anqlaydi. Ibn Sino Juijon hukm dori M anuchehm ing sevgi dardiga m ubtalo 
b o ‘lgan jiy an in in g "kasali”ni an iq lash d a shu u su ld an foydalangan edi.
S harq tib biyotida to m ir urishini tekshirishdan keyin ikkinchi o ‘rin da 
tanan in g chiqindilarini tekshirish turgan. Ibn Sino bu tekshirish usullarini 
h am m u h im ekanligini t a ’kidlagan. Bu yerda h am ch iq in d ila rn i s u n ’iy 
rav ish d a o ‘zg a rtiru v ch i o m illa r b o ‘lm asligi kerak. M asa la n , siydigi 
teksh irilad ig an b em o r e rta bilan suv, ch o y ichm asligi, o vqat yem asligi, 
b iro r d o ri va siydikka rang b eru v ch i n arsa q ab ul q ilm aslig i za ru r, 
sh u n in g d ek , b em o r safro va shilliqni h aydovch i n arsalar h am iste ’m ol 
qilm asligi lozim . K ay f beruvchi ich im lik h am ichm asin.
Siydikni teksh irish d a un in g rangi, tiniqligi, quyu q-suy uqlig i, k o ‘p 
yoki ozligi, hid i, q an d ay c h o ‘km a berish i an iq lan ad i. T eksh irish u c h u n
faqat ertalab ki siydik olinadi. U bir so atd an o rtiq tu rib qolm asligi kerak.
Ib n S ino o ‘sha v aq tdayoq hozirgi k lin ik alard a q o ‘llaniladigan b a ’zi 
b ir tashxis u su llarid an h am foydalangan. M asalan, tu k illatib k o ‘rish 
( p e r k u s s iy a ) , e s h itib k o ‘ris h ( a u s k u lta ts iy a ) , p a y p a s la b k o ‘ris h
(palpatsiya) usullarini ishlatgan. Ib n S ino ishlatgan bu u su llar u vaq td a 
h ozirg id ek takom illash g an b o ‘lm asa h am , h a r h o ld a k o ‘krak va qo rin
b o ‘shlig‘ida joylashgan a ’zolam ing kasalliklarini aniqlashda yordam bergan. 
Ib n Sino perkussiya usuli haq id a b u n d a y deb yozgan: tu k illatib k o ‘rish 
y o rd a m i bilan m esh sim o n istisqo (assit) bilan n o g ‘o ra sim o n istisqo 
(m ete o rizm ) o 'rta sid a g i farq an iq lan ad i.
Auskultatsiya haqida Ibn Sino yozadi: "Eshitib ko‘rish orqali a ’zolardan 
c h iq ad ig an to v u sh larn i tekshirib , u n in g h o lati an iq lan a d i. M asalan , 
ichdklarnin g quld irashi u lard a havo dam b o ‘lib qolganini k o 'rsa tad i. Bu 
esa ovqat y om on h azm b o ‘lganining nishonidir".
Ibn S in o b u n d a n m in g yil m u q a d d a m q o ‘llag an b u d ia g n o stik
tekshirish usullari hozirgi zam o n k linikalarida ishlatiladigan perkussiya, 
auskultatsiya va palpatsiya usullaridan ju d a oz farq qiladi.
Ibn S ino tashxis q o ‘yishda h ar b ir a ’zo n in g h olatig a va u n in g o ‘z 
funksiyasini qanday darajada bajarishiga qarab, xulosa chiqarish kerakligini 
ta ’kidlagan. Masalan, u miya haqida sezgi va erkin (ixtiyoriy) harakatlam ing 
darajasiga, hisn ing va fikrlashning q an c h alik aniqligiga, falajning b o r 
yoki yo'qligiga qarab, yurak haq id a to m ir urishiga, nafas o lishn ing oson
94

---

yoki qiyinligiga qarab, jigar haqida najas va siydikning tusiga qarab, xulosa 
chiqarish kerakligini alo h id a ta ’kidlagan.
T abib b em o rd ag i o g ‘riq q a va un in g x illariga, sh ishg an a ’zo n in g
vaziyatiga h am ah am iy at b erish in i t a ’kidlagan. Eng m u h im belgilard an
biri a ’zo o ‘z funksiyasini q an d a y bajarayotganligidir. F ao liy at pasayishi 
yoki b u tu n lay y o ‘qolishi m u m k in . M asalan , falajda faoliyat b u tu n lay
yo'qoladi. Tabib kasalga tashxis qo'yishda bunga alohida aham iyat berishi 
zarur.