A. A. Q od irov t ib b iy o t

89
I
I

---

H ay o tiy q u w a t m asalasida Ibn S ino b u n d ay fikr y u ritadi: hayotiy 
q uw atn in g turar joyi yurakdir. Bu q u w a t a ’zolam i his, harakat va faoliyatni 
qabul qilishga tayyorlaydi. Q o 'rq ish va g ‘azab h arak atlari h am shunga 
kiradi. Bu y erda Ibn S ino A ristotelning fikriga asoslangan b o ‘lsa kerak. 
A ristotel sezish va his qilish m arkazi y u ra k d ad ir, deb yozgan edi.
Q u w a tla r tu sh u n ch asi m izojlar va ru tu b a tla r n azariy alarid an ham
uzoq um rli b o ‘lib chiqdi. H atto O vrupa m am lakatlarida ham XIX asrning 
o ‘rtalariga q adar bu tushuncha saqlanib qolgan edi. O lim lar tirik jo n zo tlar 
o rg an izm id a so d ir b o ‘luvchi fiziologik jara y o n la rn i boshqarib tu ru v ch i 
q an d a y d ir ku ch b o ‘lsa kerak, deb o ‘ylardilar. Bu k u ch n i h ay o tiy kuch 
(vita) deb atad ilar. S h u n d ay qilib v italizm tu sh u n ch asi kelib ch iq di.
Ibn S ino a ’zolar, u larn in g tuzilishi va funksiyalarini n azariy tibbiyot 
doirasiga kiritgan. U n in g fikricha, a ’zo lar yaxshi sifatli xiltlarn in g b ir- 
b irlari bilan q o ‘sh ilish id an p aydo b o ‘ladi. X iltlar esa, u n su rlard an kelib 
chiqadi. D em ak, a ’zolar xiltlar orqali kelib chiqqan unsurlardir. O lim ning 
fikricha bu jarayon m izojlarning ishtirokida am alga oshadi.
Ib n S ino a ’zo lar h aq id a fikr yu ritib , u larning org an izm d a tu tg an
o ‘rn i va vazifalarini b irin ch i o ‘ringa q o ‘ygan. S o ‘ng u larn in g tu zilish i 
(an atom iy asi) va boshqa xususiyatlarini bayon etgan.
Ibn Sino a ’zolarni oddiy va m urakkab turlarga b o 'lg an . O ddiy a ’zoga 
b u n d ay t a ’rif bergan: "A’zoning b u tu n o ‘zi h am , bir kichik b o ‘lagi h am
shu a ’zoni ifoda etadi". Bunga misol qilib Ibn Sino asab, suyak va g o ‘shtni 
k o ‘rsatgan. Ibn S ino b u n d ay deb yozgan: "A sabning b u tu n o ‘zi ham , 
un ing b o ‘laklari ham asabdir. Suyakning b u tu n o ‘zi h am uning b o 'laklari 
ham suyakdir. Shuningdek, g o ‘shtning o ‘zi ham b o ‘laklari ham g o ‘shtdir".
M urakkab a ’zolarga Ibn Sino bun day ta ’rif bergan: "M urakkab a ’zolar 
shund ay a ’zolarki, u lardan qaysi b o ‘lagini olm ang, u n a ism da, na tarifda 
b u tu n a ’zo bilan bir xil b o ‘lm aydi, y a ’ni m u rak k ab a ’zo n in g b ir b o ‘lagi 
shu a ’zo n i t o i a ifoda etm aydi". O lim b ung a m isol qilib, q o ‘l va yuzni 
oladi va yozadi. "Yuzning b ir b o ‘lagi yuz em as. S huningdek q o ‘lning bir 
b o ‘lagi h am q o ‘l em as."
U m u m an o lganda, Ibn S ino odam organizm i va undagi a ’zo larning
tuzilishini bayon etishda G alenning fikrlariga asoslangan. Lekin, o 'z id a n
ham ba zi bir q o ‘sh im ch ila r qilgan. M asalan, Ib n S ino to m irla rn in g
tuzilishini G alenga nisbatan aniqroq va t o ‘liqroq ifodalab bergan. U o ‘rta 
asr o lim lari o rasida b irin ch ilard a n b o 'lib , o 'm ro v suyagi faqat o d am d a 
bo lishini k o ‘rsatgan. G alen bilak m uskulini b ir q o rin li, deb hisoblagan 
edi. Ibn S ino bu m uskul ikki qorinliligini k o ‘rsatib bergan.
Ibn S ino o rg an larn in g funksiyalari h aq id a h am an iq ro q va to 'la ro q
m a lum ot bergan. M asalan, u suyakning vazifasi haqida so'zlab, u m u rtq a 
ustunini misol qilib oladi va yozadi — u m urtqa ustuni gavdaning tayanchi 
b o ‘lib, gavda u n d a kem a dastlab yog‘o ch ustiga qurilgan kabi quriladi.
90

---

B a’zi suyaklar gavdaga nisbatan qalq o n xizm atini o 'tay d i. B a’zi suyaklar 
esa zarba beruvchi narsalarning zarbasini qaytaruvchi qurolga o ‘xshaydi. 
L ekin, Ib n S in o n in g tib b iy o t, u n in g m oh iy ati va funksiyalari haqidagi 
fikriarining h am m asi h am t o ‘g ‘ri em as. S h u n d ay b o ‘lsa h am o lim ning
bu m asala haqidagi fikrlari o ‘sha davrda ijobiy rol o ‘ynagan edi.