A. A. Q od irov t ib b iy o t

' A b u A li ib n S i n o , T ib q o n u n la r i, 
1 - k it o b , T o s h k e n t "Fan" 1 9 8 3 - y . 1 1 -b e t .
2 A b u A ll ib n S i n o , T ib q o n u n la r i, 
1 - k it o b , T o s h k e n t "Fan" 1 9 8 3 - y . 1 2 -b e t .
88

---

O lim n in g yo zish ich a ru tu b a tla r sifat jih a tid a n ikki xil b o ‘ladi. U lard an
biri kishi u c h u n foydali, yaxshi xilt, ikkinchisi past sifatli, o rtiq c h a
suyuqlik. Yaxshi sifatli xilt ta n a g a singib tarq alib ketg an m o d d alarn in g
o 'r n in i t o ‘ldiradi. Past xilt organizm ga u n c h a foyda keltirm ay di. U n in g
k o ‘p qism i organizm ga keraksiz m o d d a sifatida ch iq arib tash lan a d i. Ib n
S in o n in g y o zish ich a eng yaxshi xilt q o n d ir. U m u rak kab xilt. Q onga 
b o sh q a xiltlar h am aralash g an b o ‘ladi. Q o n to m ird a n ch iq arilib , b ir 
idishga solib q o ‘yilsa boshqa xiltlar u nd an ajralib chiqadi. D astlab ko‘pikka 
o 'x sh ag an b ir m odda ajraladi. Bu safrodir. S o ‘ng tu x u m oqiga o ‘xshagan 
m odda ajraladi. Bu — shilliqdir. U ndan keyin esa quyqa va ch o ‘km a ajraladi. 
Bu savdodir. So‘ng suvga o ‘xshagan m odda ajraladi. Bu suvli rutubat b o ‘lib, 
uning ortiqchasi esa siydik bilan chiqib ketadi. Bu yerda Ibn Sino qonning 
ayrim q ism larini t o ‘g ‘ri ifoda etib bergan. M a ’lum ki, q o n to m ird a n
ch iq arilib , bir idishga m asalan , p robirkaga solib q o ‘yilsa b ir oz vaqt 
o ‘tg an d an so ‘ng u tu rli k o m p o n en tlarg a ajraladi. X ususan, u p lazm a, 
shaklli elem entlar, fibrin va eritrositar massasiga ajraladi. Ibn Sino qonning 
b u n d ay k o m p o n e n tla rd a n ib o rat ekanligini bilm ag an b o ‘lsa h am , u n in g
turli tarkibiy qism lardan iborat ekanligini yaxshi tushungan. Ibn Sinoning 
q o n n in g q ism lari h aq id ag i fik rlarid an sh u n arsa m a ’lum b o ‘lad ik i, 
qadim gi tab ib lar savdo (q o ra o ‘t) deg anda idishn ing tagiga c h o ‘kuvchi 
eritrositar m assani tushunganlar. Lekin, uning eritrositar m assa ekanligini 
bilm aganlar. U ning organizm dagi o ‘rni h aq id a n o to ‘g ‘ri fikr yuritganlar. 
Ibn S ino h am ju d a c h u q u r bilim va m ulohazasiga qaram ay , ru tu b a tla r 
h aq id a o ‘sha davr tu sh u n ch asid an u n ch alik uzoq ketolm agan.
Ib n S inoning fikricha in so n tanasidagi ja ra y o n la r (o ‘sish, rivojlanish, 
ovqat h az m qilish, m u sk u llar h arak ati, fikrlash va h .k .)n i b o sh q aru v ch i 
q u w a tla r (y a ’ni k u ch lar) m avjud. A slida b u tu sh u n c h a g a m ash h u r R im
h ak im i K lavdiy G a le n asos solgan edi. G a le n h a r b ir a ’zo ning o ‘z 
boshqaruvchi q u w a ti b o ‘ladi, deb hisoblagan. Ibn Sino q u w a tla r haqidagi 
m ulohazalarida shu fikm i asos qilib olgan b o ‘lsa kerak. Ibn Sino qu w atlam i 
u c h tu rg a b o ‘lgan. B u lar n afsoniy, tab iiy va h ay o tiy q u w a tla r. Bu 
q u w a tla rn in g h a r biri o ‘ziga xos funksiyani bajaradi. H a r b ir q u w a td a n
m a’lum bir harakat, (faoliyat) paydo b o ‘ladi. N afsoniy q u w a tn in g m anbai 
m iyadir. N afsoniy q u w a t, idrok etish va fahm qilish jarayonlarini bajaradi. 
Ib n S ino b o sh va p eriferik asab tizim in in g funksiyasini t o ‘g ‘ri k o ‘rsatib 
bergan. Lekin, bu faoliyatning reflektor usulda am alga oshishini bilm ay, 
un i m av h u m q u w a t (k u ch ) b ilan bog‘lagan. Ib n S in on in g y ozishich a, 
tabiiy q u w a t inson shaxsini saqlaydi, va un in g o ‘sishini bo sh q arad i. 
B unda u k o ‘payish (u rch ish ) ish in i h am y o ‘lga solib tu rad i. U m u m a n
tabiiy q u w a t inso n navini saqlaydi. S h uning u c h u n tab iiy q u w a tn in g
navni saqlash qism i m oyakda joylashgan.