2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

22-
mavzu: Tilshunoslik va geografiya. Lingvistik geografiya. Areal 
lingvistika 
Reja: 
1.Tilshunoslik va geografiya. Lingvistik geografiya. 
2. Areal lingvistika. 
Tayanch tushunchalar: 
tilshunoslik, geografiya, lingvistik geografiya, 
areal lingvistika, dealektologiya, izoglossa
va 
til landshafti 
Tilshunoslik geografiya bilan ham uzviy aloqadadir. Chunki davrlar o’tishi 
bilan ma’lum bir tilda so’zlashuvchi etnik guruhlar turli joylarga tarqalib, 
o’troqlashadilar. Demak, tillarning ham tarqalish o’rinlari mavjud. Ularning 
tarqalish joylarini kartalashtirish imkoni bor. Shunday ekan, tilshunoslik bilan 
geografiya o’rtasida qandaydir munosabat bo’lishi tabiiy. Bunday munosabat, 
ayniqsa, muayyan lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini belgilashda, 
lingvistik va dialektik atlaslar tuzishda yorqin namoyon bo’ladi. 
Tilshunoslik bilan geografiyaning ana shunday munosabatiga e’tibor 
qaratilishi natijasida lingvistik geografiya yoki lingvogeografiya va areal 
lingvistika maydonga keldi. 
Lingvistik geografiya lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini o’rganuvchi 
tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida XIX asr oxirlarida dialektologiyadan o’sib 
chiqdi. 
Turli tillarda dialektal farqlanishlar haqidagi materiallarning yig’ilishi bu 
farqlanishlarning muayyan til hududida mos kelish yoki mos kelmaslik 
chegaralarini aniqlash muammosini yuzaga chiqaradi. 
Demak, lingvistik geografiya dialektologiya materiallariga tayanadi. 
Lingvogeografiya bilan dialektologiya makon va zamon faktorlariga turlicha 
munosabatda bo’lsa-da, makon faktori lingvogeografiyada ham, dialektologiyada 
ham bir xil ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, territoriya faktori lingvogeografiyaning 
asosini tashkil qiladi. 
Chunki lingvogeografiya keng territoriyaga ega bo’lishi va bir vaqtda ko’plab 
faktlarni qamrab olishi, umumlashtirish hajmining beqiyosligi bilan tasviriy va 
tahliliy xususiyatga ega bo’lgan dialektologiyadan ajralib turadi.
63
63
Бородина М.А. Проблемы лингвистической географии. – М.-Л., 1966. – С.5; Шерматов А. 
Лингвистик география нима? – Тошкент, 1981. – Б.7. 

---

115 
Dialektologiyada ma’lum bir tilning dialektal xususiyatlarini aniqlash, mazkur 
xususiyatlarni aks ettiradigan dialektal atlaslar tuzish kabi muammolar o’rganiladi. 
Dialektal atlaslar tuzilishi dialektologiyadan lingvistik geografiyaga o’tish davri 
hisoblanadi. Demak, lingvistik atlas tuzish dialektologiya materiallariga 
asoslanadi.
Buni tilning barcha sathlari bo’yicha kuzatish mumkin. Masalan, «j» va «y» 
lashish xususiyatlariga ko’ra shevalarning farqlanishi va ularning tarqalish 
geografiyasini kartada belgilash; hurmat ma’nosini ifodalashda -larning 
qo’llanilish doirasini aniqlash va uni kartaga tushirish; I shaxs ko’plik 
ko’shimchasi -
vuz 
ning tarqalish o’rinlarini aniqlash va ularni kartada ko’rsatish; 
do’ppi, takya, kallapo’sh
leksemalarining qo’llanilish hududlarini aniqlash, ularni 
kartada belgilash va h.k. 
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, dialektal xususiyatlarni kartalashtirish masalasi 
geografiyaning topografiya bo’limi bilan uzviy bog’lanadi va uning yutuqlariga 
asoslanadi. Lingvistik geografiyada 
izoglossa
va 
til landshafti
tushunchalari 
markaziy o’rin egallaydi. 
Mos hodisalarning u yoki bu a’zosi tarqalgan eng chet nuqtalarni 
tutashtiruvchi atlas kartasidagi chiziq 
izoglossa 
deyiladi. Muayyan bir til uchun 
ma’lum bo’lgan izoglossalar yig’indisi va ularning shu til hududida joylashish 
xarakteri 
til landshafti
sanaladi. 
Ma’lum bir tilning muayyan hududida tarqalgan izoglossalar yig’indisi yoki 
«til landshafti» lingvogeografiyani o’rganish obyekti sanaladi. 
Lingvistik geografiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi tildagi dialektal 
farqlanishlarni kartalashtirish va dialektologik atlaslar yaratish bilan bog’liqdir. 
Bunday atlaslar xilma-xil bo’lishi mumkin; ayrim hududni aks ettiruvchi atlaslar, 
turli sistemaga mansub tillarning tarqalishini aks ettiruvchi atlaslar va h.k. 
Lingvistik geografiya XIX asrning 70 – 80-yillarida dunyoga keldi. Ayrim til 
hodisalarining hududiy bir-biriga mos kelmaslik holatlarining kuzatilishi lingvistik 
geografiyaning maydonga kelishiga asos bo’ldi. Bu bilan bog’liq ravishda dialektal 
chegaralarning mavjud emasligi haqidagi tasavvur vujudga keldi. Ana shuning 
natijasida P.Meyer, G.Paris kabi olimlar umuman dialektlar mavjud emas, degan 
xulosa chiqardilar. Bu xulosa esa mutaxassislarda e’tiroz tug’dirdi. Munozara faqat 
lingvistik hodisalarni sistemalashtirish va kartalashtirish orqaligina hal qilinishi 
lozim bo’lib qoldi. 1876 yili Germaniyada G.Venker nemis tilining lingvistik 
atlasini tuzish uchun materiallar to’play boshladi. 
Uning ishini F.Vrede davom ettirdi. 1926 yili kartaning bir qismi nashr etildi. 
1902 – 1910 yillari Fransiyada J.Jilyeron va E.Edmon tomonidan «Fransiya 
lingvistik kartasi» yaratildi. Bu karta roman va german tillari lingvistik 
geografiyasining rivoji uchun katta ta’sir qildi. Oradan ko’p o’tmay Shveysariya, 
Ispaniya, Italiya singari mamlakatlarda lingvistik atlaslar paydo bo’ldi. 
Keyinchalik alohida mamlakatning ma’lum viloyatlari, shaharlari, lingvistik 
atlaslar vujudga keldi. Masalan, Shimoliy Italiya shaharlari lingvistik atlasi. 
Sho’rolar davrida ham lingvistik geografiyaga ma’lum darajada e’tibor 
qaratildi. R.I.Avanesov, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, F.P.Filin, M.A.Borodina, 

---

116 
N.3.Gadjiyeva singari olimlar lingvistik geografiyaning shakllanishi va 
rivojlanishiga katta xizmat qildilar.
64
60-yillardan boshlab turkiyshunoslar ham lingvistik geografiyaga, lingvistik 
atlas tuzish muammolariga diqqatini jalb etdilar. Bu muammoga bag’ishlangan 
V.M.Jirmunskiy, M.Sh.Shiraliyev, N.B.Burganov va L.3.Zalyay, G.B.Bakinova, 
N.A.Baskakov, 
L.A.Pokrovskaya, 
E.V.Severtyan, 
V.Reshetov, 
Sh.Shoabdurahmonov, A.Shermatov singari olimlarning qator asarlari maydonga 
keldi. 
Afsuski, o’zbek tilshunosligida mazkur muammo hanuzgacha poyoniga 
yetgani yo’q.