Byudjet hisobi va nazorati

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli. 
Buxgalteriya hisobini memorial-order shaklida mavjud bo‘lgan kamchiliklar, hisob 
shaklini takomillashtirishni talab etardi. 1940 yillarda buxgalteriya hisobi shaklini 
talab drajasiga ko‘tarish maqsadida olib borilgan ishlar natijasida takomillashgan 
jurnal-order shakli vujudga keldi. 1949 yilda esa, sobiq SSSR Moliya Vazirligi 
ilg‘or korxonalar buxgalteriya hisobida tajribadan o‘tgan buxgalteriya hisobi jurnal-
order shaklining me’yoriy hisob registrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob registrini 
jurnal-order deb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining ham jurnal-
order shakli deb atalishiga asos bo‘ldi. 
1960 yil 1 yanvardan qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobining yagona schyotlar 
rejasiga muvofiq ravishda buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli namunali 
ravishda ishlab chiqildi. Buning natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
buxgalteriya hisobi prinsiplariga o‘zgarishlar kiritildi. Jurnal-order shakliga qadar 
buxgalteriya hisobining memorial-order shakli qo‘llanilib kelardi.
Buxgalteriya hisobining Jurnal–order shakli boshlang‘ich xo‘jalik ma’lumotlarini 
guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya hisobi hamma 
bo‘limlari bo‘yicha xo‘jalik mulklari va jarayonlarini sintetik va analitik hisobi 
ta’minlanadi. 
Hisobot oyidagi dastlabki xujjat ma’lumotlarini tizimlash va jamlash hisobga 
olinishi kerak bo‘lgan mablag‘ va xo‘jalik jarayonlarini ular foydalanishi bo‘yicha 
aks ettirish imkoniyatini beruvchi hisob registrlarida olib boriladi. Demak, 
memorial-orderlarni tuzish zaruriyati kolmaydi. Buxgalteriya hisobining jurnal-
order shaklida boshlang‘ich xo‘jalik ma’lumotlari to‘g‘ridan to‘g‘ri jurnal-order va 
yordamchi vedomostlarda aks ettirilib boriladi. 
Jurnal-order hisob registri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib borishga 
mo‘ljallangan. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ba’zilarida bir turdagi xo‘jalik 
jarayonlarining ko‘p sodir bo‘lishi yordamchi vedomostlardan foydalanish 
zaruriyatini tug‘diradi. Oy davomidagi bir xil xo‘jalik jarayoni ko‘p sodir 

---

124 
bo‘lganligi sababli yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa, 
jamlangan ma’lumotlar jurnal-order hisob registriga ko‘chiriladi. Yordamchi 
vedomostlar bir vaqtda ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-orderga 
ma’lumotlar aks ettrilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob registr sifatida 
ham foydalaniladi. 
Yordamchi vedomostlar buxgalteriya hisob obyektlarini guruhlashda ham 
ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxonalarida), umum ishlab 
chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxonalarida) guruhlash zaruriyatida ham 
yordamchi vedomostlardan foydalaniladi, ularda tegishli ma’lumotlar jamlanadi va 
oy ohirida jurnal-orderda aks ettiriladi. Boshlang‘ich xo‘jalik ma’lumotlarini jurnal-
orderlarda to‘g‘ri guruhlashni ta’minlash maqsadida schyotlar krediti bo‘yicha 
korrespondentsiyalari jurnal-order hisob registrida to‘g‘ri yoritilishini ko‘zda 
to‘tilgan holda maxsus qator ajratish orqali ko‘rsatib o‘tilgan.
Jurnal-order hisob registrlarida schyotlar bo‘yicha oylik, choraklik va yillik 
hisobotlar uchun zarur ko‘rsatkichlar ro‘yxati uchun maxsus qatorlar ajratilgan. 
Buxgalteriya hisobini jurnal-order shakli quyidagi asosiy prinsiplarga asoslangan: 
-
jurnal orderda xo‘jalik jarayonlari aks ettirilayotganda tegishli schyot krediti 
bo‘yicha debetlanuvchi schyotlar ko‘rsatilgan holda yoziladi; 
-
Iqtisodiy va hisob yuritish jihatidan bir-biri bilan bog‘liq schyotlar bo‘yicha 
jurnal-orderlar mujassamlashgan holda qo‘llaniladi; 
-
Sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi: 
-
Buxgalteriya hisobi xo‘jalik jarayonlarini; 
-
Nazoratni olib borish va oylik, choraklik, yillik hisobotlarni tuzishda kerakli 
ko‘rsatkichlarga ajratib aks ettirish; 
-
Korresondentsiyalanuvchi schyotlar oldindan ko‘rsatilgan hisob registrlari 
(jurnal-order, yordamchi vedomostlar)da aks ettiriladi. 
-
hisob registrlari bir oy uchun qo‘llaniladi. 
Jurnal-order shakl qo‘llanishi natijasida quyidagi imkoniyatlarga aga bo‘linadi: 
-
hisob ishlari osonlashadi; 
-
xo‘jalik aylanishi tezlashadi; 

---

125 
-
hisob ishlarini buxgalteriya xodimlari o‘rtasida taqsilanishi oqilona tashkil 
etiladi va oqibat natijasida hisob ishlari unumdorligi oshadi; 
-
hisob ishlari xarajatlari kamayadi; 
-
sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi; 
-
hisobot tuzishga tayyorgarlik ishlari engillashadi. 
Buxgalteriya hisobining Jurnal-order shaklida sintetik va analitik hisob yozuvlari 
birgalikda olib boriladi deb ta’kidlandi. Ba’zi hisob obyektlari bo‘yicha analitik 
hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi. Analitik kartochkalar hisob obyektlari 
miqdori ko‘p bo‘lganda qo‘llaniladi. Masalan, Asosiy vositalar analitik hisobi uchun 
№ OS – 6a «Asosiy vositalar inv. kartochlari « yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar yoki 
yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, guruhlovchi vedomostlar ham yuritiladi. Ushbu 
analitik hisob kartochkalari yuritilganda, ular ma’lumotlari asosida aylanma 
vedomostlar tuziladi. 
Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida qo‘llaniladigan ikki x’isob registri (jurnal-
order, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat bo‘lsa, yana yordamchi xujjat 
sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadvallardan ham foydalaniladi. 
Sintetik hisob registri – Bosh kitob va boshqa registrlar asosida balans va hisobot 
boshqa shakllari tuziladi.
Bosh kitobda xar bir schyot bo‘yicha varaq ajratilib, unda schyotga taalluqli 
boshlang‘ich qoldiq, debet oborotlari xar bir mos ravishdagi kreditlanuvchi 
schyotlar bilan birga, hamda kredit oborot umumiy summasi, oy ohiriga qoldiq 
summasi ko‘rsatiladi. 
Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar bo‘yicha ma’lumotlar tegishli jurnal-order, 
yordamchi vedomostlardan olinadi. 
Demak, jurnal-order ma’lumotlari naqadar to‘g‘ri va aniqligi hisobot tuzish uchun 
asos hisoblanuvchi. Bosh kitob ma’lumotlarini ham to‘g‘riligini ta’minlaydi. 
Jurnal-orderlar xo‘jalik jarayonlarini sintetik hisobini yuritishga mo‘ljallangan 
bo‘lib, bir schyot kreditda va boshqa schyotlar debetlanishi sifatida shaxmat 
yozuvidan foydalangan holda yuritiladi. Ba’zi schyotlar, masalan, «Kassa», 

---

126 
«hisoblashish» schyotlarini kredit oborotlarini hisobini yuritishga mo‘ljallangan 
jurnal-orderlardan tashqari, shu schyotlarning debet oborotlarini hisobga olib 
boruvchi yordamchi vedomostlar ham yuritiladi. Savdo korxonalarida tovarlar 
hisobini yuritishga mo‘ljallangan «Tovarlar» schyoti bo‘yicha ham xuddi shunday, 
kredit oboroti hisobi uchun jurnal-order, debet oboroti hisobi uchun yordamchi 
vedomostlardan foydalaniladi. 
schyotlar debet oboroti uchun mo‘ljallangan yordamchi vedomostlardagi yozuvlar 
ham kreditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi, ya’ni shaxmat yozuvi usulida 
yoziladi. 
Shaxmat yozuvi usulini xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks ettiriladi. 
Ba’zi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi 
sababli, ular hisobi uchun bitta jurnal-order mo‘ljallangan. 
Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari iqtisodiy 
mazmuni jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi sababli 13-jurnal-orderdan 
foydalanilgan holda hisob yuritiladi. 
Bosh daftarga esa, xar bir schyot bo‘yicha ajratilgan varaqlarga tegishli ma’lumotlar 
umumiy yuritilgan jurnal-orderdan olib yoziladi. Buxgalteriya hisobining jurnal-
order shaklida qo‘llaniladigan Bosh daftarning xususiyati shundaki, unda schyot 
ma’lumotlarini bir oyligi emas, balki, bir yil davomida yozib boriladi. 
Bosh kitob jurnal-order ma’lumotlarini umumlashtirish, hisobot shakllarini tuzish 
uchun xar bir schyotlar bo‘yicha yozuvlarni to‘g‘riligini tekshirish uchun 
mo‘ljallangan. 
Bosh daftar schyoti quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi.