Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а. Низомов, Н. Алим улов



Download 3,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/53
Sana23.06.2022
Hajmi3,62 Mb.
#695409
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   53
Bog'liq
2 5204398802424830436

Корразион уйиклар 
- бундай гурухдаги каррларнинг 
деворлари уни коплаган тупрокнинг бирмунча намланиши 
таъсирида емирила бошлайди, натижада митти айвонсифат 
деворли каррлар шаклланади.
Епик каррлар 
- тупрок коплами тагида ривожланади. 
Шу боисдан уларнинг шаклланиш жараёнини кузатиш кийин 
туе олади. Шундай булсада, уларнинг аксарият холларда 
юмалок, шаклга эга булган х,олда ривожланишини илгаш 
мумкин. Гумид иклимли улкаларда ушбу турдаги карр­
ларнинг усимликлар билан тулик копланган х,олда учратамиз.
* Тошдон ушбу тушунча халк табиий географик терминлари асосида шпе бора к^лланилмоеда.
57


Шу боисдан гумус остида мавжуд булган карстланувчи 
жинсларнинг эрувчан минераллар билан туйинган нукталари 
юмалок; шакл касб этувчи куринишга эга булади. Ёгащ 
каррлар асосан намгарчилик юкори булган тропик улкаларга 
хосдир.
Fорлардаги каррлар 
- ушбу турдаги каррларнинг 
горларнинг деворлари, кисман сатхдца, купрок шифт к,исмида 
учрайди ва бир вактлар унинг сув билан тула х,олда 
булганлигидан далолат беради. Шу боисдан айрим адабиёт- 
ларда (масалан Шукин И.С. 1964, стр 44) реликт каррлар деб 
урганилади.
^иргок буйи каррлари 
- денгиз, кул, сув омборлари 
буйида тулкин уриши туфайли юзага келадиган каррлар тури.
Карст двданалари. 
Улар карстланувчи жинсларда гидро­
логик ва гидрогеологик окимнинг хдракати туфайли шаклла- 
надиган х,осиладир. Карст дах,аналари асосан ер ости карст 
бушликдари шифт кисмининг упирилиши натижасида 
вужудга келиб, дамана (юкори кисми кенг, таг кисми ингичка 
булган мослама дах,ана ёрдамида огзи тор идишларга сув, 
мой, суг ва х,.к. каби суюкдиклар куйилади. Дахдн форс 
тилида «огиз» деган тушунча беради) гидрологик окимнинг 
гидрогеологик окимга айланишида утиш боскичини бажара- 
ди. Яъни ер устида х,аракатланаётган сувнинг куйи катлам- 
ларга куйилишини таъминлайди. Шу боисдан сульфатли, 
хлоридли, кисман карбонатли кучли карстланган массивлар 
буйлаб ернинг юза кисмида окувчи оким кузатилмайди.
Карст дах,аналарининг шаклланиш даври, карстланувчи 
тог жинсларининг генетик тур ига кура турлича вакт 
мобайнида юзага келади. Нисбатан юмшок ва эрувчанлик 
даражаси юкори булган хлоридли жинсларда киска муддат 
мобайнида тузга нисбатан каттикрок ва эрувчанлик даражаси 
камрок булган гипсда уртача тезликдаги мудцатда ва нихоят 
карбоантли жинслар каби хар иккала гурухга мансуб тог 
жинсларидан каттикрок ва эрувчанлик даражаси нисбатан
58


суст булган кдтламларда дахдналар узок; геологик муддатлар 
мобайнида содир булади (6-расм).
6-расм. Карст дахрналарининг шаклланиши.
Даханаларнинг шаклланиш жараёни улар х,осил булган 
тог жинсларининг тектоник ёрикдар билан нечоглик 
даражада парчаланганлик холати билан х;ам чамбарчас 
богликдир. Чунки гидрологик оким тектоник ёрщ туфайли 
х,осил булган сой буйлаб хдракатланар экан, ёрикнинг бирон 
кенгайган нуктасида куйи катламларига томон йунапади. 
Бундай х,олатларда купрок; инфильтрация (шимилиш) эмас, 
балки инфлюация (юзада окаётган окимнинг пастки 
катламларга тутридан-тугри куйилиши) жараёни юз беради. 
Инфильтрация кучайган ёки инфлюация жараёни кечаётган 
нуктада карстланиш кучайиб, бушликлар кенгаяди ва них,оят 
унинг шифт кием и упирилиб тушиб ер юзасида ботик рельеф 
шакли косил булади. Даканалар кисман упирилиш, чукиш, 
емирилиш каби жараёнлар иштирокида вужудга келганлиги 
сабабли Г.А.Максимович (1972) уларни генетик турларига 
кура турт гурудга булиб урганади.
Карст дахдналарининг шакли тугри юмалок,, эллипс- 
симон, мураккаб куринишдаги юмалок, тухумсимон юмалок 
булгани х,олда, бир неча метрдан, бир неча ун метргача 
кузатиладиган улчамни ташкил этади. Чукурлиги хам бир
59


неча метрдан, унлаб метргача етиши мумкин. Уларнинг таг 
кисми аксарият х,олларда конуснинг уч кисми каби 
аснмметрик ён багирларннннг туташувн билан тугалланади. 
Купинча даханаларнинг тубида сув хупловчи упконларнинг 
огзи очик холатда куриниб туради. Бу к^ринипщаги 
даханалар тубида кор-ёмгир суви тупланмасдан тугридан- 
тугри карст массиви каърига куйилиб кетаверади. Дахдналар 
тубида упкон кузатилмаса, ёки аксинча улар кум, шагал, 
тупрок, лощ а каби ёткизиклар билан тулиб колган 
холатларда, бу ерда кичик карст куллари шаклланади. Аммо 
карст даханаси туби буйлаб инфилырациянинг ута кучли 
кечиши туфайли куллар мавсумий - «эфемер» хусусиятига 
эгалиги билан ажралиб туради.
Карст даханаларининг деворлари куп холатларда (карбо- 
натли ёткизиклар таркалган худудларда) ётик ва симметрик, 
айрим 
(сульфатли, 
хлоридли 
ёткизиклар 
таркалган) 
Худудларда эса асимметрик-бир ёнбагри ётик, унга карама- 
карши томони тик холда ривожланганини курамиз.
Карст даханаси асосан тектоник ёрикдар йуналиши 
буйлаб ривожланганлиги (карбонатли худудларда) сабабли 
уларнинг ипга тизилган маржой каби тартиб билан ривож- 
ланиши хусусиятлидир. Агар тектоник ёрикдар бир неча 
катордан иборат булса, уларнинг йуналишига монанд 
равишда карст даханалар тизими хам бир неча каторларни 
ташкил этади. Уларнинг шакли хамда морфометрик улчам- 
лари хам бири-иккинчисидан кучли фарк килмаган холда 
кузатилади.
Карст даханаси сульфатли, хлоридли массивларда тартиб- 
сиз, баъзан тигиз, баъзан сийрак таркапганлигини курамиз. 
Бундай хусусият касб этган худудлар б)шлаб гидрогеологик 
ок;им кузатилмайди. Аксинча инфлюациянинг зурлигидан 
гидрогеологик оким кучаяди.
Х,исор тогида бир неча Мингчукур номи билан аталувчи 
гипсли массивлар мавжуд булиб, бу ерда минглаб карст 
даханалари ривожланганлиги сабабли шу номни олган.
60


Карст дахдналари ривожлана борар экан узаро туташиб, 
карст водийларини ташкил этади. Карст водийлари, карст 
дах,аналарининг шаклланишига сабабчи булган тектоник 
ёрикларнинг йуналишига монанд равишда ривожланиб чузик, 
тогорасимон, баъзан «кур» - яъни охирида йирик карст 
упкони булган ёпик, ботик тарзида тугалланади.
Карст водийларининг эни унлаб, хртго юзлаб метр, буйи 
эса, бир неча км га Кадар чузилишй тйумкйн.
Карст ландшафтларининг асосий элементларидан булган 
дах,аналар кишда ёккан ва шамол учириб келтирган кор 
коплами билан тулади. Айникса, куёш нури тик тушмайдиган 
соя 
тарафларда 
у 
ёз 
фаслининг 
урталари 
(уртача 
баландликдаги тогларда) да х,ам сакланиб колган х,олда, 
тобора эрий бориб, ботик тубидаги хосил булган куплаб 
карст упконларига куйила бошлайди ва ер ости сув 
захираларини бойитади. Натижада денудация жараёни янада 
зурайиб, карстланиш даражаси орта боради. Демак, ер ости 
карст бушликлари кенгайиб, айримларининг шифтлари 
упирилиб тушиши туфайли ер юзасида дахдналарнинг 
ривожланиши, 
дахдналар 
тубида 
эса 
упконларнинг 
кенгайиши кузатилади.
Йирик карст даханалари ёки карст водийларининг тубида 
упконлар кузатилган х;олатда ёки мавжуд упконлар кум, 
шагал, лойка ёткизиклари билан бекилиб колар экан, бу 
холатда, албатта, карст куллари шаклланади.

Download 3,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish