A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

ayiq yong‘og‘i
(Corylus colurna L.) 
kabi turlari tarqalgan.
QORAQAYINDOSHLAR (FAGACEAE) OILASI
Bu oilaning vakillari baland bo‘yli katta daraxtlar, barglari oddiy 
tuzilgan bo‘lib, navbat bilan joylashadi, ayrim turlarining bargi kuzda 
to‘kilmay, qish bo‘yi saqlanadi. Gullari ayrim jinsli, yig‘ilib kuchala 
hosil qiladi yoki novdalardagi barglari q o itig ‘ida to ‘da-to‘da b o iib
joylashadi. Ayrim turkumlarda changchi va urug‘chi gullar yig‘ilib 
to‘pgul hosil qiladi. Bunday to ‘pgulda changchi kuchalaning uchida, 
urug‘chi gullar esa tubida joylashadi. Erkak gulida 5-20 ta changchi 
bo‘ladi. Urug‘chi guli ikkitadan yoki uchtadan b o iib joylashadi. Mevasi 
bir u ru g ii boiib, po‘sti qattiq yog‘ochlashgan. Yetilganda o ‘ramadan 
ajralib yerga tushadi. U ru g i endospermasiz.
Qoraqayindoshlar oilasining bir necha turkumi b o iib , bulardan 
qoraqayin, kashtan va eman 
turkumi eng k o ‘p tarqalgan va katta 
ahamiyatga ega.
QORAQAYIN (FAGUS) TURKUMI
Bu turkumning vakillari baland bo‘yli daraxtlardir. Po‘stlog‘i silliq, kul 
rangda, shox-shabbasi keng tuxumsimon. Kurtaklari duksimon boiib, bo‘yi
1,5 sm, jigarrangda, tangachalari cherepitsasimon joylashadi.
Barglari navbat bilan joylashadi, oval tuxumsimon, butun, patsimon 
tomirlangan, plastinkasining cheti kiprikli, gullari ayrim jinsli, bir uyli. 
Guli barg yozilishi bilan bir vaqtda qoitiqda hosil bo iad i. Changchi 
gullari osilib turadigan uzun bandchali to‘pgul hosil qiladi.
Urug‘chi gullari esa yumaloq boshchaga y ig ilg a n boiadi. Gullari 
shamol vositasida changlanadi. Urug‘chi gullari 2-3 tadan yigilib, to‘rt

---

bo‘lakli barglar bilan o ‘ralib oladi, mevasi yetilishi oldidan ular o‘sib 
yog‘ochlashadi va o ‘rama hosil qiladi, unda ninasimon o ‘siqlar bor. 
Mevasi uch qirrali yong‘oq, po‘sti yupqa, yog‘ochlashgan, jigarrangda 
bo‘lib, yaltirab turadi. Yetilganda o ‘ramasi 4 boiakka bo‘linadi, so‘ng 
yong'oqlar to ‘kilib ketadi.
Bu daraxtlar yoshligida sekin o ‘sadi. 40-60 yoshidan boshlab tez 
o‘sa boshlaydi. Ildizi baquvvat bo‘lib, yerga chuqur kirmaydi. Unda 
mikoriza rivojlanganidan ular m ikotrof o ‘simliklar deb ataladi. 
Qoraqayinlar yosh vaqtda to‘nkasidan k o ‘karadi. Ayrim turlari ildizdan 
bachkilaydi. Soyaga chidamli daraxt, shox-shabbasi qalin bo‘lib, 
yorug‘ni o ‘tkazmaydi. Ular mo‘tadil iqlimli hududlarda tarqalgan. 
Unumdor yerda yaxshi o ‘sadi.
Yog‘ochi o ‘zaksiz, qizil-sarg‘ish rangda, og‘ir va qattiq b o iib , 
yillik halqalari yaxshi ko‘rinib turadi. Uning mexanikaviy xossalari 
yuqori, ammo tez chiriydigan b o iad i, shuning uchun kam ishlatiladi. 
Qoraqayinning y o g ‘ochidan bochka, turli xil mebel, cholg‘u asboblari, 
faner va qishloq x o ‘jaligi mashinalari uchun asboblar yasaladi. Uning 
yong‘og‘i qovurib yeyiladi, tarkibida 50% moy bor. Yetilmagan 
yong‘og‘ida fagin alkaloidi bor, u inson organizmi uchun zararli.
MDH florasida qoraqayinning ikkita turi -