A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Sharq grabi (Carpinus orientalis Mill.) 
daraxt b o iib , bo‘yi 8-10 
m ga yaqin. Zich, yumaloq shox-shabbali. Tanasi qirrali, po‘stlog‘i tiniq 
kul rangda, silliq, novdasi va barg bandi tukli. Barglari oddiy grabnikiga 
nisbatan maydaroq boiib, bo‘yi 5 sm gacha, eni 3 sm gacha yetadi. 
Cheti notekis tishchali. Changchi gullari kuchalasining tubida s a rg is h
o ‘rama tangachalari boiib, ular changdondan ikki marta uzunroq. 
Urug‘chi gulli kuchalalari bandchali. M art oyida gullaydi. M evasining 
oval yoki tuxumsimon shaklli o ‘rama barglari butun, cheti tekis. 
Yong‘oqchalari mayda, o ‘tkir uchli, tuxumsimon, qo‘ng‘ir rangda, b o ‘yi 
5-7 mm, eni 4-6 mm, avgust-sentabr oylarida yetiladi. U ru g id a n
ko‘payadi. Bu grab Qrimda, Kavkazda o ‘sadi. Eronda, Kichik O siyoda 
va Bolqon yarim orolida ham tarqalgan. T o g ii hududlarda dengiz 
sathidan 1300 m balandlikkacha ko‘tariladi. U tuprogi quruq, serquyosh 
tog‘ qiyaliklarida o ‘sadi, toshli va ohakli tuproqlarda yaxshi o ‘sadi. 
Yorug‘sevar, sovuqqa chidamsiz daraxt b o iib , sekin o ‘sadi,100-120 yil 
yashaydi.
Kasallik va hasharotlarga chidamli. Respublikamizdagi tog‘ qiyalik- 
larini ko‘kalamzorlashtirish uchun ekish tavsiya etiladi.
0 ‘R M 0N YONG‘OG‘I (CORYLUS) TURKUMI
Bu turkumning vakillari, asosan, buta o ‘simliklar b o iib , ayrim
turlari kichik daraxt shaklida. Butalarining p o ‘stlog‘i to ‘q kul rangda, 
silliq, daraxt shakllarining po‘stlog‘i yorilgan. Barglari oddiy, oval

---

shaklda, cheti ikki xil tishchali, uchki qismi yirik tishchali, novdada 
navbat bilan joylashadi, kuzda to‘kilib ketadi. Kurtaklari bandsiz 
tangachalar bilan o ‘ralgan. Guli ayrim jinsli, bir uyli o ‘simlik. Erta 
bahorda barg yozishdan oldin gullaydi. Changchi gullari kuzda 
novdalaming uchida joylashadigan kuchala hosil qiladi. Gullash vaqtida 
kuchala osilgan holatda b o iad i. Kuchala o ‘rama bargdan va u bilan 
birga qo‘shilib o ‘sgan 2-4 ta gulyon tangachadan iborat. Urug‘chi gullari 
uchki kurtaklar orasida yashirin holda joylashadi. Mevasi bir uru g ii 
yong‘oqcha, po‘sti y og‘ochlashgan. Yong‘og‘ining u ru g i endosper- 
masiz, nihoyatda mazali boiganligidan iste’mol qilinadi. U ru g i 
tarkibida oqsil, 2,5% qand bor. 0 ‘rmon yong‘og‘ining barcha turi 
yong‘oq mevali o ‘simlik sifatida ahamiyatga ega.
0 ‘rmon yong‘og‘ining madaniy shakllari ham ko‘p, ular 
funduk
deb ataladi. Yong‘og‘i yirik, po‘sti yupqa, sermoy boiadi. Ular ko‘p 
ekiladi. MDH ning janubiy tumanlarida u, ayniqsa, ko‘p ekiladi. 
Rossiyaning o‘rta qismidagi hududlarida o ‘sadigan fundukning yangi 
shakllarini chiqarish ustida V. Michurin ko‘pgina seleksion ishlami 
amalga oshirgan.
0 ‘rmon yong‘og‘i urug‘dan yaxshi unib chiqadi. Ildizi baquvvat 
b o ia d i. To‘nkasidan k o ‘karadi. U parxish y o ii bilan va yer osti 
ildizpoyalari yordamida ham ko‘payadi. Turkumning tarkibida 20 ta tur 
b o iib MDH da 8 turi uchraydi. Biz quyida ayrim turlari ustida to ‘xtalib 
o ‘tamiz.