|
Qon ketishda ishlatiladigan atamalar:
Petechia
– teriga chegaralangan
qon quyilishi;
purpura
– shilliq qavatga chegaralangan qon quyilishi;
ecchymosis
–
teriga yoki shilliq qavatga katta hajmdagi qon quyilishi;
sugillatio, suffusion
– teri
osti yog‘ qavatiga yuza, chegaralangan qon quyilishi;
vibices
– teriga momotaloq
qontalash;
haematoma
– katta hajmdagi, chegaralangan qon to‘planishi;
epistaxis
–
burundan qon ketish;
gastrorragia
– me’dadan qon ketish;
enterorragia
– ichakdan
qon ketish;
haemoptoe, haemoptysis
–yo‘talganda qon tupurish;
haematomesis
–
qon qusish;
haemoturia
- qon aralash siydik;
menorragia, nypermenorroea
– hayz
davrida me’yordan ortiq sharillab oqish - sharshara;
metrorragia
– bachadondan
qon ketish;
encephalorragia
– miyaga qon quyilishi;
haemopericardium
–
perikard bo‘shlig‘iga qon ketish;
haemothorax
– plevra bo‘shlig‘iga qon quyilishi;
haemoperitoneum
– qorin bo‘shlig‘iga qon quyilishi;
haemotometra
– bachadonga
qon quyilishi;
haemotocele
– tuxumdonning bo‘shlig‘iga qon quyilishi;
haemophthalmia
– ko‘z olmasiga qon quyilishi;
melaena –
me’da ichak tizimidan
najas aralash qon ketish;
haemorroe
– orqa chiqaruv teshigidan qon ketish.
Qon tana massasining 1/13 qismini tashkil qilib, uning shundan 4/5 qismi
sirkulyasiyada qatnashadi. Sirkulyasiyadagi qonning umumiy hajmi arterial qon
bosimini saqlab turishda muhim ahamiyatga egadir. Ma’lumki, qon shaklli
elementlar va plazmadan tashkil topgan bo‘lib, eritrotsitlarning umumiy hajmi,
110
ya’ni gematokrit ko‘rsatkichi erkaklarda o‘rta hisob bilan 47%, ayollarda 42%
tashkil qiladi.
Qon ketishi mexanik shikastlarning ko‘p uchraydigan asoratlaridan va
favqulotdagi vaziyat o‘choqlarida o‘limning asosiy sabablaridan biri bo‘ladi.
Harbiy dala sharoitida qon ketishini erta tashxislash va vaqtida ko‘rsatilgan
birinchi yordam orqali jabrlanuvchilarning hayoti saqlanib qolishi mumkin.
Qon ketishning sabablari 3 ta: hemorragia per rexis – tomirlarning yorilishi;
hemorragia per diapedesis – tomirlar devori o‘tkazuvchanligining oshishi,
eritrotsitlarning
chiqishi;
leykotsitlar
chiqsa
– leykodiapedez deyiladi
(yallig‘lanishda); postkapillyar, venulalarda migratsiyalanish amalga oshadi.
Organizmda bor leykotsitlar og‘irligi 1300g tashkil qiladi; hemorragia per
diabrosis – tomirlarning erroziyalanishi, emirilishi.
Qon ketishida qon tomirlari devorlarining shikastlanishi, yoki biror patologik
jarayon oqibatida emirilishi, yoki o‘tkazuvchanligining oshib ketishi sababiga
ko‘ra ulardan qon oqishini tushunamiz.
Qon ketishi, kelib chiqishiga qarab, ikki turga bo‘linadi: 1) shikastlanish
(travmatik) turi, u tashqi kuchning ta’sirida (operatsiyada ham) kuzatiladi; 2)
tomir devorlarining zararlanishi (patologik jarayon hisobiga ko‘ra) – xavfli
o‘smalar, nurlanish, devorlar o‘tkazuvchanligining oshishi, yallig‘lanish, qon
bosimining ko‘tarilib ketishi va qon biotarkibining (gipokoagulyasiya, tomir ichida
disseminirlangan ivish sindromi). Qon oqishining sababi polietiologik ham
bo‘lishi mumkin. Masalan, zahm kasalligida tomir devorining kengayishi
(anevrizma), qon bosimining ko‘tarilishi natijasida uni yorilib ketishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Sepsis va xolemiya holatlarida qon ketishi murakkab
jarayonni keltirib chiqaradi. Gemorragiyaning mexanizmiga qarab quyidagi
turlari kuzatiladi: eroziya, yorilish ta’sirida, tomir devori emirilishi. Qonning
ekstravazatsiyasiga, to‘qimalarga tarqalishiga, miqdoriga qarab quyidagi guruhlar
bo‘ladi: gematoma (to‘qimalarda qonning to‘planishi), qon ketishi (tomir
devorlaridan tashqariga qon chiqishiga yoki biror to‘qimaga, tana a’zosiga, uning
ichiga to‘planishi), qon quyilishi (to‘qimalarga qon shaklli elementlarining
111
yig‘ilishi, singishi). Gemorragiya xirurgiyadan tashqari boshqa sohalarda ham
uchraydi. Terapiya va nevrologiyada – gipertenziya natijasida miyaga qon
quyilib, falaj (plegiya) kuzatilishi, ginekologiyada – bachadondan qon oqishi,
oftalmologiyada – ko‘zga qon quyilishi va h. k. Bu vaziyatni harbiy dala
sharoitida ham hamshiralar unutmasligi lozim.
Qon ketish sindromida tomirlarni yorilishi to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin.
Qon ketganda organizm juda ko‘p kerakli hujayralarni (qon shaklli elementlari,
eritrotsitlar, trombotsitlar, leykotsitlar), biologik suyuqliklarni (plazma, limfa va h.
k.), bioximik moddalalarni yo‘qotadi: oqsillar, uglevodlar, vitaminlar,
mikroelementlar. Natijada,
inson organizmida termodinamik
qonunlarga
asoslangan holda energetik jarayon keskin kamayishi mumkin. Agar inson
aylanayotgan qon hajmini 1/3 qismini yo‘qotsa yoki ketgan qon hajmi bundan ham
kamroq bo‘lib qisqa vaqt ichida gemorragiya kuzatilsa va organizmga hech kanday
tibbiy muolajalar bilan yordam ko‘rsatilmasa, jarayon oxirida shifokor bemorni
o‘limga mahkum etadi.
Hozirgi kunda qon ketishda hamshiralik ishi juda katta ahamiyatga ega. Bu
zamon talabi. XX asr oxirlari va XXI asr boshlarida insoniyat iqtisodiy va siyosiy,
ekologik, ma’naviy inqirozlarga, energetik krizisga, globalizatsiyaga, lokal
urushlarga, yadroviy qurol ko‘payishi va uni siyosiy jarayonlarda qo‘llanish xavfi
borligiga, ayrim kasalliklar ko‘payishiga, bakteriologik va virusologik qurol
davlatlararo munosabatlarda qo‘llanish xavfi mumkinligiga, suv va oziq-ovqat
tanqisligiga, ocharchilikga, terrorizm va ekstrimizmlarga, tabiiy ofatlarga
uchramoqda. Bu sharoitda ayrim xastaliklarni etiopatogenezini, klinik manzarasini,
diagnostikasini, yordam ko‘rsatish va davolash prinsiplarini hamshiralik
jarayonidagi o‘rnini talabalar juda yaxshi bilmog‘i kerak. Qon ketishi bundan
mustasno emas. Ayniqsa, harbiy dala sharoitida, davolash-evakuatsion etaplarda
qon ketishida o‘tkaziladigan muolajalar, choralar hamshiralardagi bilim va
ko‘nikmalariga juda bog‘liq.
Urushda qon ketish yaradorlar o‘limiga sabab bo‘ladi. M.F. Glaznov (1953
y.) bo‘yicha
ikkinchi jahon urushida jang maydonida qon ketishdan o‘lganlar
112
hamma o‘lgan yaradorlarning yarmini tashkil qilgan. Jang maydonida qon
ketishdan o‘lganlarning 1/3 qismi qo‘l-oyoqlarning, 3/5 - qorin va ko‘krak
bo‘shlig‘i, 1/33 - boshqa soha tomirlari jarohatiga to‘g‘ri keladi (V.I. Struchkov).
Shunday qilib, qon ketishning muammosi juda aktual. Hamshira jarohat
asoratidan o‘lim oqibatlarini pasayishini, jang yoki tabiiy ofatlar kuzatilgan
maydonlarda yaradorga o‘z vaqtida birinchi tibbiy yordam, hamda vrachlik,
malakali yordamni tibbiy ko‘chirish bosqichlarini tashkil qilinishini juda yaxshi
bilishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
