F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Antetsedent vodiylarning shakllanishi.
O’zan eroziyasi kechayotgan 
vodiyga perpendikulyar tarzda tog’ tizmalari shakllanishi tufayli antetsedent 
vodiylar yuzaga keladi. Chunki tektonik harakat tufayli ko’tarilayotgan tog’ 
massivini daryo tabora yemira boradi. Tog’ esa ko’tarilishda davom 
etaveradi. Ko’tarilish darajasiga ko’ra yemirish kuchi shiddatliroq kechishi 
uchun, daryo o’zani yo’nalishida ikki tomonlama ochiq antetsedent 
(lotincha antecedo – yoshi ulug’ demoq) vodiy yuzaga keladi. Bu 
turkumdagi vodiyga nisbatan ko’tarilayotgan tog’ tizmasi yosh bo’lgani 
uchun shunday ataladi. Turkiston va nurota tizmasi tutashgan nuqta, ya’ni 
Ilono’tti vodiysi bo’ylab xuddi shunday antetsedent vodiy shakllangan. 
Demak, bu yerda antetsedent vodiy hosil qiluvchi Sangzor daryosi o’zining 
yo’nalishida ko’tarilgan Turkiston tog’ tizmasiga nisbatan qadimgiroq ekan. 
SHu boisdan u o’z yo’lida ko’tarila boshlagan Turkiston tizmasi deb 
ataluvchi balandlikni kesib o’tgan. 
O’zan eroziyasi tufayli sharsharalar, ostonalar, ispolin qozonlar 
shakllanadi.
Sel
-tog` vodiylari va soylardan oqib keladigan, katta vayrongarchilik 
kuchiga ega bo`lgan qisqa muddatli loyqa yoki loyqa-tosh aralash kuchli suv 
oqimi. Qorlarning jadal erishi, kuchli jala yog`ishi natijasida tog`lardan 
boshlanadigan kichik daryo va soylar havzalarida sodir bo`ladi. Sеl soylarning 
quyi tomoniga qum, shag`al, xarsang va loyqa aralashgan hosilalarni olib borib 
tashlaydi. Sеl oqiziqlari tashqi ko`rinishida xuddi lavaga o`xshaydi. Bunday sеlni 
Yevropada mura dеb yuritiladi. 
Sеl to`satdan paydo bo`lib tog`, dara va soylardan juda katta tеzlik (20—
25m/sеk) bilan pastga intiladi va yo`lida uchragan to`siqlarni yemirib, oqizib 
kеtadi. Shu vaqtda o`zandagi suv loyqasi 5—20 m gacha ko`tariladi. Masalan, 
1966 yilda Isfayramsoyda, 1967 yili Kichik Olmaota soyida va 1978 yili Qarpat 

---

30 
tog`ida sеl bo`lib bir ikki soatda har qaysisi 3000—4000 m
3
shag`al-va loyqani 
chiqarib tashlagan. 1969 yili huddi shunday hodisa Chirchiq daryosi va uning 
irmoqlarida may oyida bo`lib o`tgan. Oqsoqota irmog`ida 2 soat davom etgan sel 
o`zan usti terrasasidagi ekin maydonlarini, tegirmonlarni oqizib ketgan. Shu qisqa 
vaqt ichida bir necha yuz tup mevali daraxt va ming m
3
shag`al Chirchiq daryosiga 
quyilgan. 
Sel yotqiziqlari odatda tog` etaklariga yoyilib prolyuviy yotqizig`ini hosil 
qiladi. Yonbag`irlardagi elyuviy, delyuviylar yog`in suviga to`yingandan so`ng 
harakatga kelgan mahsulotlarni pastga oqizib tushadi. Sel faqat gil va katta-katta 
toshlarnigina emas, balki ildizi bo`shroq daraxtlarni ham oqizib ketadi. O`rta 
Osiyodagi tog`larning etaklarida hosil bo`lgan prolyuvial yotqiziqlar vaqtincha 
o`zanli oqar suvlar mahsulidir. Sel halokatli jarayonlardan bo`lib, xalq xo`jaligiga 
katta zarar keltiradi. Selga qarshi kurash choralari ishlab chiqilgan. Eng foydali 
tadbirlardan biri tog` yonbag`irlarida daraxtzorlar tashkil etish va selning tezligini 
kamaytiradigan sun’iy g`ovlar qurishdan iborat. Toshkent yaqinidagi Oqtosh 
daraxtzorlari va Samarqand janubidagi Omonqo`ton yaqinidagi ihotazorlar bunga 
misoldir. Yonbag`irlarga daraxtlar ekilishi bilan Oqtosh vodiysida yuz berishi 
mumkin bo`lgan xavfning oldi olindi.
Karst
hodisasi (
Bu nom Bolqon yarim orolidagi 
Dinara togʻligining 
shimoli-gʻarbiy chekkasidagi ohaktoshli Karst platosi nomidan) — togʻ jinslari 
(ohaktosh, dolomit, boʻr, gips, tuz)ning suvda erishi natijasida sodir boʻladigan 
hodisa. Karst hosil qiluvchi togʻ jinslari yer sharida 51 mln. km
2
ga yaqin 
maydonni egallaydi. Karstning rivojlanishi uchun suv harorati yuqori bo`lishi 
shart. Karst yer yuzidan chuqurlashgan sari kamayib boradi. Karstlar ochiq va 
yopiq turlarga bulinadi. Karstlanuvchi togʻ jinslari yer ustida yotsa, Karstning karr, 
voronka, quduq, gʻorlar kabi shakllari ochiq (yalangʻoch) karst deyiladi. Bunday 
karstlar Oʻrta dengiz atrofi mamlakatlarida, Qrim, Kavkaz va Oʻrta Osiyoning 
baʼzi joylarida bor. Karstlanuvchi togʻ jinslarining usti qum va boshqa jinslar bilan 
qoplangan boʻlsa, yopiq karst deyiladi. Karst Gʻarbiy Yevropa, Amerika, 
Avstraliyada, Qrim yarim orolda, Kavkazda, Sharqiy Yevropa tekisligining 

---

31 
ko`pgina qismida, Sibir va Oʻrta Osiyoda keng tarqalgan. Karst tarqalgan joylarda 
yer usti suvlari juda kam. Yogʻinlarning hammasi karstga yoki togʻ jinslaridagi 
yoriqlarga singib ketadi. Karstlanuvchi togʻ jinslariga singigan suv vodiylarda yer 
yuziga buloq shaklida chiqadi. Bunday buloqlar Oʻzbekiston hududida (Nurota, 
Tomdi, Zarafshon, Chatqol, Turkiston togʻlari etaklarida) keng tarqalgan boʻlib, 
aholini suv bilan taʼminlashda ahamiyatli. Karst tarqalgan joylarda gidrotexnik 
inshoot, koʻp qavatli imorat, temir yoʻl qurish noqulay. Gidrotexnik inshoot 
(Norak, Chorvoq va b. GES) lar, binolar, yullar qurishdan oldin Karst hodisasi 
sinchiklab oʻrganiladi. Karst turli qazilma boyliklarni qazib olishda ham ancha 
qiyinchiliklar (shaxtalar qazishda togʻ jinslari mustahkamligini boʻshashtiradi, 
shaxtalarni suv bosib ketadi) tugʻdiradi.
11