F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

2.a. Toshdon – mitti xovuzsimon chuqurliklar. 
Ushbu karr turlarining tubi 
yotiq bo’lib, aksariyat hollarda efemerlar o’suvchi hamda tuproq qoplami va uvoq 
tog’ jinslari parchalari bilan yarim to’lgan holatda uchraydi va shu boisdan toshdon 
deb ataladi. 
2.b. Korrazion o’yiqlar
– bunday guruhdagi karrlarning devorlari uni 
qoplagan tuproqning birmuncha namlanishi ta’sirida yemirila boshlaydi, natijada 
mitti ayvonsifat devorli karrlar shakllanadi. 
3. Yopiq karrlar
– tuproq qoplami tagida rivojlanadi. SHu boisdan ularning 
shakllanish jarayonini kuzatish qiyin tus oladi. SHunday bo’lsada, ularning 
aksariyat hollarda yumaloq shaklga ega bo’lgan holda rivojlanishini ilg’ash 
mumkin. Gumid iqlimli o’lkalarda ushbu turdagi karrlarning o’simliklar bilan 
bo’liq qoplangan holda o’chratamiz. SHu boisdan gumus ostida mavjud bo’lgan 
karstlanuvchi jinslarning eruvchan minerallar bilan to’yingan nuqtalari yumaloq 
shakl kasb etuvchi ko’rinishga ega bo’ladi. Yopiq karrlar asosan namgarchilik 

---

35 
yuqori bo’lgan tropik o’lkalarga xosdir. 
4. G’orlardagi karrlar
– ushbu turdagi karrlarning g’orlarning devorlari, 
qisman sathida, ko’proq shift qismida uchraydi va bir vaqtlar uning suv bilan to’la 
holda bo’lganligidan dalolat beradi. Shu boisdan ayrim adabiyotlarda (masalan 
SHukin I.S. 1964, str 44) relikt karrlar tarzida o’rganiladi. 
5. Qirg’oq bo’yi karrlari.
Dengiz, ko’l, suv omborlari bo’yida to’lqin urishi 
tufayli yuzaga keladigan karrlar turlari. 
Ochiq karst turlariga karrlardan tashqari karst voronkalari (Nizomov 
bo`yicha dahana) ham mansubdir. 
Karst voronkalari
- keng tarqalgan ochiq karst 
shakllaridan bo`lib, ular murakkab tuzilishga ega.
Karst voronkalari N.A.Gvozdetskiy bo`yicha genetik jihatdan quyidagi 
tiplarga ajratiladi. 
Korrazion voronkalar
erigan tog` jinslarini yer osti kanallari orqali eritma 
shaklida olib ketilishidan hosil bo`ladi. Bunday voronkalarning hosil bo`lishida 
yomg`ir va qor suvlari muhim rol o`ynaydi. Chunki voronkalar qishda yong`ir va 
qor suvlarining to`planishiga qulaylik yaratib beradi. 
Gravitatsion voronkalar 
esa yer osti bo`shliqlari tomlarining qulashidan 
hosil bo`ladi. Qulab tushgan tog` jinslari tog` jinslari voronkaning pastki qismini 
to`ldiradi. Ochiq karstda o`pirilish faqat karstlanuvchi jinslarni o`z ichiga oladi. 
Korrozion-suffozion voronkalar
karstlanuvchi jinslar ustida yotuvchi g`ovak 
jinslarning yuvilishi va cho`kishi natijasida hosil bo`ladi.
Ochiq karstda voronkalar jismlarning yuzadan boshlab erishi natijasida 
shakllanadi. Qalin ohaktosh qatlamlaridagi ochiq karst voronkasi tovoq yoki qozon 
shaklida bo’ladi, ularning tagida chuqur teshigi-voronkalari bo’ladi. Bunday 
voronkalar uncha katta bo’lmaydi, kamdan-kam hollarda diametri 100 m ga yetadi. 
O’pirilma voronkalar juda katta bo’ladi. Bolqon yarim orolining janubidagi 
shunday voronkalarning oxirida. ko’l joylashgan bo`lib, uning uzunligi 30 km, eni 
esa 15 km. yopiq karstda so’rilish voronkalari hosil bo’ladi. Barcha voronkalar, 
qaysi turga mansubligidan qat’i nazar, odatda tektonik yoriqlar bo’ylab qator-qator 
joylashadi. 

---

36 
Karst voronkalarining shakllanish davri, karstlanuvchi tog’ jinslarining 
genetik turiga ko’ra turlicha vaqt mobaynida yuzaga keladi. Nisbatan yumshoq va 
eruvchanlik darajasi yuqori bo’lgan xloridli jisnlarda qisqa muddat mobaynida 
tuzga nisbatan qattiqroq va eruvchanlik darajasi kamroq bo’lgan gipsda o’rtacha 
tezlikdagi muddatda va nihoyat korboantli jisnlar kabi har ikkala guruhga mansub 
tog’ jisnlaridan kattaroq va eruvchanlik darajasi nisbatan sust bo’lgan tog’ 
jinslarida voronkalar uzoq geologik muddatlar mobaynida sodir bo’ladi. 
Karst voronkalarining shakllanish jarayoni ular xosil bo’lgan tog’ jisnlarining 
tektonik yoriqlar natijasida parchalanganlik holati bilan chambarchas bog’liqdir. 
Chunki gidrologik oqim tektonik yoriq tufayli hosil bo’lgan soy bo’ylab 
harakatlanar ekan, yoriqning biron kengaygan nuqtasi bo’ylab quyi qatlamlariga 
tomon yo’naladi. Bunday holatlarda ko’proq infiltratsiya (shimilish) emas, balki 
inflyuatsiya (yuzada oqayotgan oqimning pastki qatlamlarga to’g’ridan-to’g’ri 
quyilishi) jarayoni yuz beradi. Infiltratsiya kuchaygan yoki inflyuatsiya jarayoni 
kechayotgan nuqtada karstlanish kuchayib, bo’shliqlar kengayadi va nihoyat uning 
shift qismi o’pirilib tushib yer yuzasida botiq relyef shakli hosil bo’ladi.