Mavzu: Sel kelish xavfi bor bo'lgan joylarda aholini evakuatsiya qilish

MAVZU: Sel kelish xavfi bor bo'lgan joylarda aholini evakuatsiya qilish.
REJA:
1.Sel nima va u qanday sodir bo'ladi.
2.Sel xavfi bo'lganda aholini ogohlantirish usullari.
3.Sel xavfi tug'ilganda aholini evakuatsiya qilish.
4.Xulosa.
5.Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Sel nima va u qanday sodir bo'ladi.
Sel - tog' vodiylari, soylar va jarlardan oqib keladigan, katta vayrongarchilik kuchiga ega boʻlgan qisqa muddatli loyqa yoki loyqatosh aralash kuchli suv oqimi. Qorlarning jadal erishi, kuchli jala yog'ishi natijasida togʻlardan boshlanadigan kichik daryo va soylar havzalarida sodir boʻladi.
Kavkaz, Oʻrta Osiyo, Qrim, Karpat, Sharqiy Sibir togʻlarida kuzatiladi. Sel tarkibiga qarab loyqatoshli, loyqali, suvtoshli, suvshoxshabbali turlarga; fizik turiga koʻra qovushqoq va noqovushqoq turlarga boʻlinadi. Oʻrta Osiyoda Sel togʻ oldi togʻli zonalarda koʻp uchraydi. Oʻzbekistonda Fargʻona vodiysi, Chirchiq Ohangaron havzasi daryolarining togʻli qismlari; Qirgʻizistonda Talas, Chu, Norin daryolari hamda Issiqkoʻl havzalari, Chatqol va Olay togʻlarining yon bagʻirlari; Tojikistonda Zarafshon, Suxrob, Obixingov, Varzob, Vaxsh, Panj va boshqa daryo havzalari; Turkmanistonda Katta Bolxan va Koped togʻ yon bagʻirlari xavfli sel mintaqalari hisoblanadi. Sel xalq xoʻjaligiga katta zarar yetkazadi, aholi punktlari, gidrotexnika inshootlari, yoʻl, koʻprik va h.k.ni vayron qiladi, qishloq xoʻjaligi ekinzor, bogʻ va yoʻllariga loyqa aralash tosh, toshshagʻal chiqarib tashlaydi, tuproq qatlamini yuvib ketadi. Selga qarshi kurashish uchun tashkiliy xoʻjalik, agrooʻrmon melioratsiyasi va gidrotexnika tadbirlari kompleksidan iborat seldan himoya vositalari qoʻllaniladi (qarang Sel ombori). Sel bilan kurashishning asosiy usuli - tog' yonbag'irlarida, ayniqsa, sel paydo bo'lgan joylarda, tuproq va o'simlik qoplamini mustahkamlash, shuningdek, yer usti suvlarining oqimini (erigan suvning drenajlanishi) kamaytirishdir. Sel bilan kurashishning samarali usuli - ularni maxsus chuqurlar bilan tuzoqqa tushirish, shuningdek, selni suv bilan sun'iy ravishda suyultirish.
Sel - katta miqdorda tog‘ toshlari, qum va tuproq jinslari bilan birgalikda tog'dan oqib tushuvchi suv oqimi bo‘lib, muntazam jala quyishi (85% holatlarda), tog‘ qorlarining erishi (4% hollarida), tog‘ suv havzalari, suv omborlari, muzlagan suv havzalari qirg‘oqlarining o‘pirilib ketishi (1,3% hollarida) va boshqa sabablar (9,7% hollarda) olib kelishi mumkin.
Katta hajmga va yuqori tezlikka ega bo‘lgan sel oqimi, yo‘lidagi barcha binolarni, aholi yashaydigan uylarni, gidrotexnik inshootlarni buzib, qishloq xo‘jalik ekinlarini, bog'larni payhon qiladi. Odamlar va hayvonlarni nobud qiladi. O‘zbekiston Respublikasidagi barcha tog' va tog' oldi hududlari sel xavfi bo'lgan zonalarga kiritilgan. Respublikaning Namangan (19%), Farg‘ona (14%), Surxondaryo (13%), Toshkent (12%), Samarkand (12%) va Qashqadaryo viloyatlari (12%) hududlari suv toshqini - sel xavfi mavjud hududlardan hisoblanadi. Sel oqimi vujudga kelishi aprel va may oylariga to‘g‘ri keladi, bu davrda tog‘ va tog‘ oldi hududlarida ko‘p yomg‘ir yog‘ishi kuzatilgan. Sellar – tog' daryolari o’zanlarida to'satdan paydo bo'luvchi suv, qum, loy, shag’al, tosh va tog’ jinslari parchalarining oqimlari Sel kelishining birinchi belgilari:
Jala quyishi;
Havo haroratining birdan ko’tarilishi. Quyidagilar sel oqimining bevosita yaqinlashishi haqida ogohlantiradi:
Sel xavfi bo’lgan daryolarning yuqori qismida barcha shovqinlarni qamrab oluvchi kuchli gumburlash;
Sel ko’chirib kelayotgan toshlarning urilishidagi larza;
Daryolardagi suv sathining keskin ortishi;
Sel oqimining «bosh qismi» bilan birga kelayotgan iflos chang bulutining paydo bo’lishi.