F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Kimyoviy nurash.
Fizik nurash natijasida jinslar (uvalanadi) parchalanadi, 
ba’zan eziladi. Tog` jinsiga erkin kislorodning ta’sir etishi natijasida ayniqsa jins 
orasiga suvning o`tib borishidan u yerda ximiyaviy rеaksiya bo`lib ximiyaviy 
nurash yuz bеradi. Kimyoviy nurash qattiq minerallarning yana ham ko`proq 
maydalaiishiga yordam bеradi.
Nurashning bu turi asosan suv, havo (SO
2
va O
2
) hamda mikroorganizmlar 
ta’sirida kechadi. Ma’lumki, barcha tog’ jisnlari suv ta’sirida ma’lum miqdorda 
eriydi. Ayniqsa, suv tarkibida erigan korbonat angdrid miqdori ko’paysa, bu 

---

19 
jarayon yanda kuchayadi. Erigan karbonat angdrid esa, atmosfera yog’inlari 
tarkibida ko’proq uchraydi, chunki qor yomg’ir suvi uni havodan ko’proq yutib 
oladi. Natijada atmosfera yog’inlarining tog’da erishidan hosil bo’ladigan karbon 
kislotasi jinslarini erituvchanlik darajasi keskin oshadi. Karbonat angidritning 
suvda erishidan hsil bo’ladigan karbon kislotasi silikatlarni parchalab, ularing 
tarkibidagi kremnozyomni xaydab chiqaradi, kislotaning o’zi esa silikat 
metallariga qo’shiladi va ular bilan birgalikda turli karbonat kislota tuzlarini hosil 
qiladi, bu tuzlarning ko’pchiligi har holda oson eriydi. Qiyin eriydigan 
monokorbonatlar (kalsiy karbonat) karbon kislota ishtirokida oson eriydigan 
biokarbonatlarga (kalsiy gidrokarbonatga) ham aylandi. Bundan tashqari, suv 
suvsiz minerallarga qo’shilishi va ularni suvli minerallarga aylantirishi mumkin. 
Masalan qizil temirtoshning limonatga, angdritning gipsga aylanishi ushbu 
jarayonga misol bo’ladi. Shunday qilib ximik nurash natijasida tog’ jinsi 
tarkibidagi dastlabki murakkab minerllar, oddiyroq minerallarga parchalanadi 
(Kelesnik 1966).
Biologik
nurash
- O`simlik va organizmlarning tog` jislariga ta`siri 
natijasida sodir bo`ladi. Biologik nurashda organik dunyoning roli katta. V.I. 
Vеrnadskiy (1920), kеyinroq B.B. Polinov (1923) mikroorganizmlarni, 
o`simliklarni suvda va quruqlikda nurash jarayonini borishida hamda jins paydo 
bo`lishida ahamiyatini ko`rsatib bеrdilar. Bunda yer yuzidagi o`simliklar asosiy 
omillardan hisoblanadi. O`simliklarning ildizi tog` jinslari orasiga yorib kirib, 
ularni turli bo`laklarga ajratadi va darzlarni kengaytiradi. Chirigan ildizlardan 
kirgan suv tog` jinslarida muzlab, nurash jarayonini tezlashtiradi. Qoyalardan 
ajralib singan yirik jins parchalari qiyalikning quyi qismida, maydalari esa 
yuqorisida to`planadi. Yerdagi mikroorganizmlar tog` jinslari orasida ko`p 
miqdorda g`ovak hosil qilib ularni yemiradi. 
Biologik nurashda organik dunyoning roli katta. V.I. Vеrnadskiy (1920), 
kеyinroq B.B. Polinov (1923) mikroorganizmlarni, o`simliklarni suvda va 
quruqlikda nurash protsеssini borishida hamda jins paydo bo`lishida ahamiyatini 
ko`rsatib bеrdilar. 

---

20