1-rasm.
Oziq-ovqat do’koni tovar oborotining mavsumiylik to’lqini.
2. O’rtacha mavsumiylik indeksi.
Bu indeksni hisoblash quyidagicha
amalga oshiriladi. Har bir yil uchun mavsumiylik indekslari hisoblanadi. Masalan,
2014 yil uchun: yanvar Jm=(95:172,6)•100=55,0%; fevral 102% (176:172,6)•100
va h.k. Qolgan barcha ma’lumotlar 11-jadvalda keltirilgan.
11-jadval
Oziq-ovqat do’konida o’rtacha mavsumiylik indeksi hisoblash
Oylar
Yillar bo’yicha mavsumiylik indekslari, %.
O’rtacha
mavsumiylik
indeksi, %
2012 y.
2013y.
2014 y.
Yanvar
101,0
100,1
55,0
85,4
Fevral
61,8
97,9
102,0
87,2
Mart
102,7
100,7
106,6
103,3
Aprel
98,7
101,2
106,6
102,2
May
114,6
113,8
122,2
116,9
Iyun
114,0
105,0
115,9
111,6
Iyul
102,7
95,7
106,0
101,5
Avgust
105,5
101,8
104,3
103,9
Sentyabr
100,4
97,4
102,0
99,3
Oktyabr
98,1
94,6
108,3
100,3
Noyabr
97,0
100,7
100,8
99,5
Dekabr
103,8
91,4
70,1
88,4
Shu jadval ma’lumotlari asosida 2012-2014 yillarning har bir oyi uchun
alohida o’rtacha mavsumiylik indekslarini hisoblaymiz.
4
,
85
3
1
,
256
3
0
,
55
1
,
100
101
Январ
%
2
,
87
3
7
,
261
3
0
,
102
9
,
97
8
,
61
Феврал
%
124
.
.
%
3
,
103
3
0
,
310
3
6
,
106
7
,
100
7
,
102
к
х
Март
10 va 11 jadvallarda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki,
mavsumiylik indekslari deyarli bir xil. Bu turli yillar uchun oylik darajalar nisbatan
bir tekisda bo’lganligidan dalolat beradi. Ikkala jadvalda keltirilgan mavsumiylik
indekslarini juda diqqat bilan kuzatilsa, ikkinchi usulda rivojlanish tendentsiyasi
aniqroq ko’zga tashlanadi.
3.
Mavsumiylik indeksini
– zanjirsimon usulda hisoblangan oylik nisbatlar
asosida; oylik haqiqiy ma’lumotlarni sirg’anchiqli o’rtachaga yoki tekislangan
hadlarga nisbati bilan ham aniqlash mumkin.
4.2. Dinamika qatorlari va bashoratlash masalalari
Dinamika qatorlarini o’rgangan va tahlil qilgan barcha tadqiqotchilar
qatordagi etmagan yoki keyin keladigan hadlarni aniqlashga harakat qilganlar.
Dinamika qatorlarining hadlari qator orasida etmasa uni aniqlash interpolyatsiya
deyiladi, kelgusi hadlarni aniqlash ekstrapolyatsiya deyiladi.
Quyidagi misolni ko’rib chiqaylik. Tumanda qorako’l qo’ylarining
dinamikasini o’rganish uchun quyidagi ma’lumotlar to’plandi:
Yillar.
2009 y.
2010 y.
2011 y.
2012 y.
2013 y.
2014 y.
Qo’ylar soni, bosh
6870
9164
11151
. . .
15931
18471
Ko’rinib turibdiki, 2012 yil uchun ma’lumot yo’q. Shu yildagi qo’ylar sonini
interpolyatsiya metodi bilan aniqlash mumkin. Buning uchun mutlaq o’zgarishlar,
o’zgarish sur’atlari, o’rtacha mutlaq o’zgarish va boshqa ko’rsatkichlar
hisoblaniladi. Agarda mutlaq o’zgarishda hisoblasak, natija quyidagicha: 2013 va
2011 yillar uchun mutlaq o’zgarish (15931-11151)=4780 ta qo’yga teng. Endi
4780:2=2390. Bu olingan natijani 2011 yildagi qo’ylar soniga qo’shamiz
11151+2390=13541. Demak, 2012 yilda qo’ylar soni 13541 boshni tashkil qilgan
ekan. Bu ko’rsatkichni boshqa usullar yordamida ham olish mumkin. Masalan,
2011 va 2013 yillarning darajalarini qo’shib, olingan natijani ikkiga bo’lamiz,
ya’ni (11151+15931):2=13541. Boshqa usullar ham mavjud.
Dinamika qatorlari hadlarini ekstrapolyatsiya qilish ham bir qancha usullarda
amalga oshiriladi. Ulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz.
1.Agarda
dinamika
qatorlarini tahlil qilishda mutlaq o’zgarish
darajalarining doimiyligi ko’rinib qolsa, payqalsa, u paytda o’rtacha mutlaq
o’zgarish darajasi hisoblanilib, olingan natija dinamika qatorlarining oxirgi
hadiga qo’shilib bajarilaveradi.
3-jadvalda keltirilgan mutlaq o’zgarishlar bo’yicha ularni o’rtacha
darajasini(2011-2013) hisoblagan edik va natija 10,25 mlrd.so’mga teng bo’lgan.
м
у
с
млрд
у
.
25
,
10
5
41
4
5
7
11
18
125
Hamma sharoitlar saqlanib qoladi deb taxmin qilib, bu qatorning kelgusidagi
hadlarini hisoblash mumkin. Masalan, 2016 yilgacha hisoblamoqchimiz:
2014 y. = 191+10,25=201,25 mlrd.so’m.
2015 y.= 191+2•10,25=211,50 mlrd.so’m.
2016 y.= 191+3•10,25=221,75 mlrd.so’m.
2. Agarda o’rganilayotgan davr uchun hisoblangan o’zgarish sur’atlari ma’lum
darajada (ozmi-ko’pmi) doimiy bo’lsa, ekspolyatsiyani o’rtacha o’zgarish sur’ati
orqali amalga oshirish mumkin. Buning uchun o’rtacha o’zgarish sur’ati
hisoblanilib, olingan natija dinamika qatorining oxirgi hadiga ko’paytiriladi.
12-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |