Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

6. Iqtisodiy tahlilda va tekshirishlarda indekslardan foydalanish 
 
Biz indekslarni yuqorida murakkab to’plamlarni dinamikasini ifodalovchi 
instrument sifatida ko’rib chiqdik. Biroq, ularni statistikadagi roli bu bilan 
kifoyalanmaydi. Indekslarda undan kam bo’lmagan, balki undan ham muhimroq 
yana bir xususiyat, ya’ni murakkab ko’rsatkichlarni o’zgarishida alohida omillarni 
rolini o’lchash mavjuddir.
Mohiyati bo’yicha, omillar rolini baholash imkoniyatlari agregat shakldagi 
umumiy indekslarni tuzishda yaratilgan. Ayrim kompleks ko’rsatkichlarni ko’rib 
chiqaylik. Ulardan biri tovar oborotidir. Bu ko’rsatkichni sotilgan masulotlar 
miqdori va ular baholarining ko’paytmasi shaklida ifodalash mumkin, ya’ni
q
p

=pxq. Ko’rinib turibdiki, tovar oborotining qiymati sotilgan tovarlar miqdori 
va bahosining o’zgarishi hisobidan o’zgarishi mumkin. Qishloq xo’jaligida esa 
yalpi hosilning o’zgarishi bevosita ekin maydoni va hosildorlikning o’zgarishiga 
bog’liq.
Bu bog’liqliklarni o’rganish juda katta ahamiyatga ega: birinchidan har bir 
omilning ta’siri alohida baholanadi; ikkinchidan, menejerlar bu ko’rsatkichlardan 
kompaniya faoliyatini boshqarishda foydalanadi va h.k.
Alohida omilning ta’sirini aniqlash uchun, omillar ko’paytmasi shaklida 
berilgan natijaviy belgida o’rganiladigan belgiga o’zgaruvchan belgi deb, 
qolganlarini esa doimiy deb hisoblash kerak. Agar biror aniq ko’rsatkich (k) ni ikki 
omil (
a 
va 
v)
ning ko’paytmasi shaklida ifoda etilsa, 
0
0
0
1
в
а
в
а
nisbat k ko’rsatkichning 
a
omil hisobidan, 
0
0
1
1
в
а
в
а
nisbati esa 
v
omil hisobidan o’zgarishini ko’rsatadi. 
Omillarni bunday darajada ajratish va boshqa omillar ta’sirini abstraktsiyalash 
doimiy deb qabul qilingan omillarni qaysi davr darajasida ko’rish uchun zarur. Bu 
ishni bajarish uchun nazariy jihatdan bir necha variant bo’lishi mumkin: 
- indekslashtirilayotan omillarni o’rganishning birin-ketinligidan qat’iy nazar 
doimiy omillar bazis davri darajasida olinadi; 
- doimiy omillar joriy davr darajasida ko’riladi:
1
0
1
1
в
а
в
а
(
a
omilni ta’siri) va
0
0
1
1
в
а
в
а
(
v
omilni ta’siri); 

---

137 
- tekshirilayotgan omillarning har biri boshqa (kelgusi) omillarni ta’sirini 
aniqlashda joriy davr darajasida qo’yiladi: agar 
a
omil ta’siri quyidagi nisbat
0
0
0
1
в
а
в
а
bilan aniqlansa, 
v
omil ta’siri quyidagi nisbat
0
1
1
1
в
а
в
а
bilan hisoblanadi. 
Bu variantlar soni omillar soniga bog’liq, ya’ni omillar soni qancha ko’p 
bo’lsa, tegishli ravishda variantlar soni ham ortib boradi va aksincha. 
Statistika indekslarini o’rganishda yana bir qoidani bilish zarur. Agar 
natijaviy ko’rsatkichni biz hajm va sifat omillarining ko’paytmasi deb ifodalasak, 
bu paytda natijaviy ko’rsatkichga hajm ko’rsatkichining ta’sirini aniqlash uchun 
sifat ko’rsatkichi bazis darajasida belgilanadi. Agarda sifat ko’rsatkichining ta’siri 
aniqlansa, hajm ko’rsatkichi joriy davr darajasida belgilanadi. 
Baho, fizik hajm va tovar oboroti indekslari o’zaro bog’liq va biri-birini 
taqozo qiluvchi indekslardir. Baho indeksini (Jp)ga sotilgan tovarlar fizik hajmi 
(Y
q
) ga ko’paytirsak, tovar oborotining haqiqiy baholardagi umumiy indeksi kelib 
chiqadi. 
J
p
x J
q
= J
pq
0
0
1
1
0
0
0
1
1
0
1
1