Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi


D. O’rganilayotgan davr oxirida o’zgarishni sustlashuvi xolatidagi



Download 3,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet76/197
Sana11.06.2022
Hajmi3,23 Mb.
#653472
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   197
Bog'liq
STATISTIKA FANINING PREDMETI VA USLUBI

D. O’rganilayotgan davr oxirida o’zgarishni sustlashuvi xolatidagi
rivojlanish.
Masalan, 10 yillik dinamika tahlil qilinayotganda 7-10 yillarda
zanjirsimon usulda hisoblangan mutloq o’zgarish darajali qisqarishga boshlasa 
asosiy tendentsiya quyidagi yarimlogarifmik tenglama bilan tasvirlanadi: 
t
a
a
У
t
lg
1
0


Dinamika qatori hadlarini analitik tekislashda matematik tenglamalarni
boshqa turlarini ham qo’llash mumkin. Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida
aholini qondirilgan va qondirilgan talabi bo’yicha tendentsiyani o’rganishda 
quyidagi tenglamalardan foydalanish mumkin: 
t
a
a
Y
t
a
Y
t
a
t
1
0
0
1



Trendlarni o’rganishda analitik tekshirish metodidan foydalanishni 7-jadval
ma’lumotlari yordamida ko’rib chiqamiz. 
Ushbu qatorda keltirilgan sonlar (kunlik tovar oboroti) hodisani bir 
me’yorda rivojlanishidan dalolat bermoqda(ishonch hosil qilish uchun
zanjirsimon usulda o’zgarish sur’atlari hisoblanilishi mumkin). Shuning uchun
ham, analitik tekislash uchun quyidagi tenglamani qo’llaymiz: 
t
a
a
Y
t
1
0




119 
Bu erda: 
a
0

a
1
– tenglama parametrlari; 
t
- vaqt belgisi. 
a
1
– parametr regressiya 
koeffitsienti bo’lib va rivojlanish yo’nalishini aniqlaydi. Agar 
a
1
>0 dinamika 
qatorining hadlari bir tekisda o’sib boradi, agar 
a
1
<0 ular kamayib boradi. 
a

va 
a

parmetrlarni aniqlash uchun quyidagi tenglamalar tizimini ochish 
kerak: 









t
Y
t
a
t
a
Y
t
a
n
a
2
1
0
1
0
7-jadval. 
Yanvar oyining birinchi yarmidagi kunlik oborot (mln.so’m)
Kunlar 









10 
11 
12 
13 
14 
15 
Kunlik 
oborot 
58 
59 
61 
58 
65 
67 
63 
69 
70 
71 
68 
67 
72 
75 
75 
7-javdal ma’lumotlari asosida analitik tekislashni amalga oshiramiz. Vaqt 
ko’rsatkichlari oy kunlari bo’lganligi sababli, ularni quyidagicha belgilash kerakki, 

t=0. Bu hisob-kitobni ancha osonlashtiradi. 

t=0 desak, tenglama : 


Y
n
a
0
bo’ladi, bu erdan 
n
Y
a


0




)
(
2
1
t
Y
t
a
ва
2
1
)
(
t
t
У
а
ердан
бу




.
Demak, 
t
a
a
Y
t
1
0


tenglamadagi 
0
a
va 
1
a
parametrlarni aniqlash uchun,:

Y; 

Yt; 

t
2
larni hisoblashimiz kerak 
7.8-jadval ma’lumotlari asosida 
0
a
va 
1
a
parmetrlar qiymatini hisoblaymiz. 
;
53
,
66
15
996
0




n
Y
а
.
18
,
1
280
330
2
1





t
Yt
а
Endi olingan qiymatlarni o’z o’rniga qo’ysak, tenglama quyidagi ko’rinishga 
keladi: 
t
Y
t



18
,
1
53
,
66
t ning o’rniga aniq qiymatlarni qo’yib, 
t
Y
ning ko’rsatkichlarini hisoblaymiz: 
8-jadval 
Nazariy qator hadlarini hisoblash 

t
2

Y∙t 
t
а
a
Y
t
1
0


-7 
49 
58 
-406 
58.27 
-6 
36 
59 
-354 
59.45 
-5 
25 
61 
-305 
60.63 
-4 
16 
58 
-232 
61.81 
-3 

65 
-195 
62.99 
-2 

67 
-134 
64.17 
-1 

63 
-63 
65.35 


69 

66.53 


70 
70 
67.71 


120 


71 
142 
68.89 


68 
204 
70.07 

16 
67 
268 
71.25 

25 
72 
360 
72.43 

36 
75 
450 
73.61 

49 
75 
525 
74.79 
Jami 
280 
996 
-1689 
+2019 
996,00 
+ 330 
1.
t
Y
= 66,53+1,18•(-7)=66,53-8,26=58,27 mln.so’m
2.
t
Y
= 66,53+1,18•(-6)=66,53-7,08=59,45 mln.so’m 
3.
t
2

= 66,53+1,18•(-5)= 66,53-5,90=60,63 mln.so’m va h.k. 
To’g’ri chiziqli tenglama bilan analitik tekislashni ko’rib chiqdik. 
Agarda boshqa tenglamalarni qo’llash kerak bo’lsa 




бўлганда
t
0
tenglama parametrlari quyidagicha aniqlanadi: 
1.
Tipik tenglamalar


t
t
a
a
y
1
0

uchun: 
;
lg
lg
0
n
y
a





2
1
lg
lg
t
y
t
a
.
2.
Ikkinchi darajali parabola tenglamasi 


2
2
1
t
a
t
a
a
y
t



uchun: 
;
2
2
4
2
2
4
0



  






t
t
t
n
t
y
t
y
t
a
;
2
1



t
ty
a
  






2
2
4
2
2
2
t
t
t
n
y
t
y
t
n
a
3.
Uchinchi darajali parabola tenglamasi 
3
3
2
2
1
0
.
t
a
t
a
t
a
a
y
t




uchun: 
;
2
2
4
2
2
4
0
  

 






t
t
t
n
y
t
t
y
t
a
;
4
4
6
2
3
4
6
1
   
   



t
t
t
t
y
t
t
ty
t
a
;
2
2
4
2
2
2
  

 




t
t
t
n
y
t
y
t
n
a
.
4
4
6
2
4
3
2
3




 
 



t
t
t
t
ty
t
y
t
t
a
4. Dinamika qatorlarini o’rganishning boshqa statistik metodlari
4.1. Mavsumiylikni aniqlash va o’lchash 
 
Bizga ma’lumki, ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayniqsa ularni 
iste’moli mavsumga bog’liq. 
Masalan, go’sht va go’sht mahsulotlari iste’moli qish oylarida ancha yuqori, 
issiqlik energiyasi sarfi yoz oylarida qishga nisbatan ancha kam, qishloq xo’jalik 
mahsulotlarining iste’moli va ayniqsa ularni qayta ishlash masalalari ham 
mavsumiy xarakterga ega, dehqon bozoridagi mahsulotlarga bo’lgan narxlarni olib 


121 
qarang, ayrim oylarda ularning narxi mavsum oylarga nisbatan 6-8 barobar (undan 
ham ortiq bo’lishi mumkin) yuqori. 
Mavsumiylikni o’rganish va o’lchash uchun yaratilgan statistik metodlarning 
ayrimlarini ko’rib chiqamiz. 
 1. Mavsumiylik indeksi. 
Umumiy ko’rinishda bu indeks dinamika 
qatorining boshlang’ich ma’lumotlari (empirik) asosida hisoblangan hadlarni (Y
i

nazariy hadga (
Y
) nisbati bilan aniqlanadi: 
100


Y
Y
J
i
M
Bu erda: J
M
– mavsumiylik indeksi; Y
i
– oylik boshlang’ich ma’lumot; o’rtacha 
oylik daraja, ya’ni
)
:
n
Y
Y
i



Bir yilning oylari bo’yicha hisoblangan bu indeks, tebranishlar qonuniyatini 
aniqlashda juda ham past ishonchli, chunki tasodifiy omillar ta’siri yuqori bo’lishi 
mumkin. Shuning uchun ham statistikada, odatda, uch (eng kamida)yillik 
ma’lumotlar asosida bu indeksni hisoblashadi. 
9-jadval. 
Oziq-ovqat do’konining tovar oboroti 
 (mln. so’m) 
Oylar 
Yillar. 
2012 
2013 
2014 y. 
Yanvar 
178 
183 
95 
Fevral 
109 
179 
176 
Mart 
181 
184 
184 
Aprel 
174 
185 
184 
May 
202 
208 
211 
Iyun 
201 
192 
200 
Iyul 
181 
175 
183 
Avgust 
186 
186 
180 
Sentyabr 
177 
178 
176 
Oktyabr 
173 
173 
187 
Noyabr 
171 
184 
174 
Dekabr 
183 
167 
121 
Jami 
2116 
2194 
2071 
O’rtacha 
176,3 
182,8 
172,6 
Mavsumiylik indeksini hisoblash uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga 
oshiramiz. 9-jadvalda oziq-ovqat do’koni bo’yicha keltirilgan. ma’lumotlar asosida 
har bir oy uchun o’rtacha darajani hisoblaymiz (
i
Y
): 


n
Y
i
Y
i
:

i
Y
учун
Январ
м
у
с
млн

0
,
152
3
456
3
95
183
178





Yi
учун
Феврал
.
.
7
,
154
3
464
3
176
179
109
к
х
ва
м
у
с
млн







122 
Endi barcha oylar uchun birgalikda o’rtacha oylik daraja aniqlanadi 
)
(
Y

Bizni misolimizda
ёки
Yi
Y
36


12
Y
Y


.
10-jadval 
Mavsumiylik indeksini hisoblash 
Oylar. 
Uch yillik 
(

U
i

O’rtacha bir yillik 
(

i
У

U
i

Mavsumiylik 
indeksi,% 
(J
M

Yanvar 
456 
152,0 
85,8 
Fevral 
464 
154,7 
87,3 
Mart 
549 
183,0 
103,3 
Aprel 
543 
181,0 
102,1 
May 
621 
207,0 
116,8 
Iyun 
593 
197,7 
111,6 
Iyul 
539 
179,7 
101,4 
Avgust 
552 
184,0 
103,8 
Sentyabr 
531 
177,0 
99,9 
Oktyabr 
533 
177,7 
100,3 
Noyabr 
529 
176,3 
99,5 
Dekabr 
471 
157,0 
88,6 
Jami 
6381 
177,2 
100,0 
Hisoblab ko’ramiz: 
1. 

Y


36
Yi
м
у
с
млн

2
,
177
36
6381

.
2
,
177
12
1
,
2127
12
0
,
157
3
,
176
0
,
177
0
,
184
7
,
179
12
7
,
197
0
,
207
0
,
181
0
,
183
7
,
154
0
,
152
12
.
2
сўм
млн
Yi
Y
















Barcha oylar uchun hisoblangan umumiy o’rtacha daraja (177,2) 
mavsumiylik indeksini aniqlayotganda taqqoslanishning o’zgarmas bazasi sifatida 
ishlatiladi. Mavsumiylik indeksini quyidagicha hisoblaymiz:
Yanvar
Jm=(Yi:Y)•100=(152,0:177,2)•100=85,8% 
Fevral 
Jm=(154,7:177,2)•100=87,3 % va h.k. 
Barcha hisoblangan indekslar 10-jadvalning oxirgi ustunida keltirilgan. Bu 
olingan natijalar (indekslar)ning yaqqolligini namoyon qilish uchun ularni 
grafiklarda tasvirlaymiz (1-rasm). 


123 
0
20
40
60
80
100
120
140
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Download 3,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   197




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish