A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-rasm. Respublikadagi sug‘oriladigan yerlarning sifat holati. 
Qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanish tarkibining muhim ko‘rsatkichi bo‘lib uni 
kichik turlari maydonlarining solishtirma nisbati hisoblanadi. U bilan ishlab chiqarish 
tarkiblari, hajmlarini hamda mahsulotlarni davlat tomonidan sotib olish hajmlari, 
mahsulotlarni zaruriy hamda mumkin bo‘ladigan eksport va import qilish hajmlari va 
tarkibini rejalashtirish bog‘liqdir. Yerdan foydalanish tarkibi qishloqlarni ishlab 
chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmasini, resurslarga bo‘lgan talabini, tuproqlar 
unumdorligini qayta tiklashga bo‘lgan xarajatlarni aniqlaydi, yerlardan foydalanish 
samaradorligiga yirik ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanishi 
hozirgi kunda 25 dan ortiq kichik turlarni o‘z ichiga biriktiradi. Bunda chorvachilik 
yerdan foydalanishi 2006 yilda barcha qishloq xo‘jalik yerlarning 61,8%; shu 
jumladan yaylovlarning 19,5% sug‘oriladigan, 11,1% jami ekin yerlari hamda 4,7%-
sug‘oriladigan ekin yerlarini tashkil etgan. Ko‘p yillik daraxtzorlar yerdan 
foydalanishi o‘z ichiga jami qishloq xo‘jalik yerlarni 3,4% ini hamda sug‘oriladigan 
ko‘p yillik daraxtzorlarning 29,6%larini oladi. Paxtachilik yerdan foydalanishi 
(sug‘oriladigan yerlarda donli ekinlar etishtirishni hisobga olgan holda) barcha 
qishloq xo‘jalik yerlarning 66,6%ini, ekin maydonlarining 71,1% ini hamda 
sug‘oriladigan ekin yerlarining 83,3% ini tashkil etadi. Boshqa dalachilik 
ixtisosliklarning barcha yerdan foydalanishlari jami ekinzorlarning 12,9% ini,shu 
jumladan sug‘oriladigan ekin yerlarning 8,8%ini tashkil etadi. Shulardan eng 
yiriklari: donchilik (barcha ekin turlarining 5,5%,shu jumladan 0,8% - 
sug‘oriladigan), sholichilik (mos ravishda 3,6% va 4,4%va sabzavotchilik 

---

33 
(2,3%va2,2%). Bedachilik va em-xashakchilik yerdan foydalanishlari maydonlari 
bo‘yicha uncha yirik emas (0,03% va ulardan kam) [37].
 
9-jadval 
Respublikada yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bo‘yicha 
investitsiyalar, va tadbirlar, 1996-2000 y-y. 
Tadbirlar turlari 
Ko‘rsat- 
kichlar 
Yillar 
1998 
1999 
2000 
Yerdan foydalanish va muhofaza 
qilishga investitsiya mln.so‘m
SMRga mln.so‘m 
463,3 
400,7 
183,1 
160,0 
383,7 
291,4 
605,7 
519,2 
1436,4 
1203,0 
Rekultivatsiya qilingan yerlar 
maydoni, ming.ga 
38,4 
40,6 
42,8 
45,2 
47,7 
O‘rmon himoyalash palasalarini 
yaratish, ming.ga 
42,3 
21,0 
5,0 
5,0 
5,0 
-o‘g‘itlash.t/ga 
-organik 
-mineral (100 % ozuqa moddasiga 
aylantirilgan xolda) 
- 
- 
2,4 
197 
2,0 
187 
1,4 
183 
1,2 
206 
Darhaqiqat, maydoni bo’yicha eng yirigi paxtachilik yerdan foydalanishi 
hisoblanadi. To‘g‘ri, bundan kuzgi don etishtirish ham hisobga olingan. Shu bilan 
birga sabzavotchilik va em-xashakchilik yerdan foydalanishlarning maydonlari 
asossiz ravishda qisqartirilgan har bir turida asoslanmagan ekinlar tarkibi mavjud, 
ularning qat’iy rotatsiyasi ham mavjud emas. Bu hol esa o‘z navbatida yerlarning 
meliorativ holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Yaylov yerlardan foydalanishi mamlakat ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishida 
muhim rol’ uynaydigan qishloq xujaligining muhim kichik turidir. U mamlakat 
agrosanoat majmuasining muhim tarkibiy qismidir. Bu yerda qishloq xo‘jaligining 
yerlarini yirik qismi to‘plangan–83%(eki respublika umumiy yer fondining 51% ) 
[39], respublika aholisining 10%ga yaqini istiqomat qiladi, ya’ni qishloq xo‘jalik 
mahsulotining 10% dan ortig‘i ishlab chiqariladi (qorako‘l teri, jun, go‘sht), qayta 
tarmoqli suv manbaalari yashirilgan (yaylov maydonlarining 88%dan ortig‘i suv 
bilan ta’minlangan), avtomobil yo‘llari elektr uzatish (tarmoq)liniyalari, aloqa 
tarmoqlari rivojlangan.Chorvachilik mahsuloti ishlab chiqarish bilan bir qatorda 
uning hududida gaz, neft, oltin va ko‘pgina boshqa foydali qazilmalarga boy bo‘lgan 
konlar to‘plangan va ishlatilmoqda.

---

34 
 
6-rasm. Qishloq xo’jaligi yerdan foydalanishining tarkibi 
 
Ammo yirik tabiiy va iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lgan yaylovlar qator 
obyektiv hamda subekttiv sabablarga ko‘ra etarli darajada to‘la foydalanilmayapti, bu 
mintaqada ekologik holat hamda ijtimoiy sharoit juda yomonlashmoqda. 
“O‘zdaverloyiha “instituti tomonidan 1994 yili o‘tkazilgan tadqiqotlar ko‘rsatadiki, 
kuzatilgan 18,0mln.ga yaylov yerlaridan 40% ga yaqini degradatsiyaga uchragan. 
O‘tish davrining harajatlari evaziga iqtisodiy - ijtimoiy muammolar yerlar sifatini 
qayta tiklash bo‘yicha targ‘ibotlarning etarli bo‘lmaganligi hamda Orol dengizi 
basseyinidagi ekologik holatning yomonlashuvi natijasida ekologiya muammolari 
chuqurlashdi.Umuman, holatni yomonlashuvining umumiy sababi, fikrimizcha, uni 
rivojlantirishning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, huquqiy, texnologik, institutsional 
qirralarini kompleks jamlangan holda o‘z ichiga olgan oqilona va barqaror yaylov