A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

 
Bilimni tekshirish uchun savollar: 
1.Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanishi qanday yer fondiga ega? 
2.Keyingi yillari sug‘oriladigan yerlar va sug‘oriladigan ekin yerlarining o‘sish 
sur’ati qanday? 
3. Keyingi yillarda yaylov yerlarining o‘sish sur’ati va uning sabablari qanday? 
4.Sug‘oriladigan yerlarning sifati va uni o‘sish sur’ati qanday? 
5.Keyingi yillarda yerlarni tiklash va muhofaza qilish bo‘yicha qanday tadbirlar 
o‘tkazilgan? 
6.Sug‘oriladigan yerlarning sifat holatiga tavsif bering. 
7.Kichik turlari bo‘yicha qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanish tarkibini ayting? 
8.Sug‘oriladigan ekin yerlaridagi ekinlar tarkibi qanday? 
9.Tuproq unumdorligini tiklash uchun qanday asosiy tadbirlarni o‘tkazish zarur? 
10.Yaylov yerlarini degradatsiyaga uchrashining asosiy sabablari qanday? 
11. Yaylov yerlarining sifatini oshirishning birinchi navbatdagi vazifalari nimalardan 
iborat? 

---

39 
2.2 Suv xo‘jaligi yerdan foydalanishi 
Suv xo‘jaligi yerdan foydalanishi o‘z tarkibiga maishiy suv ta’minoti, sanoat 
va qishloq xo‘jalik yerdan foydalanishlari kabi kichik turlarni oladi, ular ham o‘z 
navbatida kichik turlarga bo‘linadi (7-rasm). Eng yirigi–qishloq xo‘jaligi suv 
ta’minoti yerdan foydalanishi bo‘lib, u o‘z ichiga qishloq va suv xujaligi vazirligining 
yirik gidrotexnik inshootlari yerlarini (suv omborlari, yirik mashina-magistral 
kanallar, shuningdek tranzit kollektorlar),BUIS–irrigatsiya tizimlari va kollektor 
tarmoqlari, 
STB–xo‘jaliklararo 
sug‘orish va kollektor tarmoqlari, SIU–
uyushmalarning ichki xo‘jalik sug‘orish va kollektor tarmoqlarini oladi. Uchastka 
sug‘orish tarmoqlari fermer va shirkat xo‘jaliklari yer uchastkalariga kiritilgan. 
7-rasm. Suvdan foydalanish turlari. 
 
Maishiy suv ta’minoti yerdan foydalanishi shahar, tuman hamda qishloqlar 
ichimlik suvi tarmoqlari va injenerli inshootlardan, sanoat ta’minoti esa sanoatning 
har bir tarmog‘idagi vodoprovod tarmoqlari yerlaridan va keyingisi–har bir ishlab 
chiqarish obyekti (yuridik shaxs) vodoprovod tarmog‘i yerlaridan iborat. 
Meliorativ tadbirlar majmuasida ma’lum bir injenerli inshootlarni joylashtirish 
va texnologik jarayonlarni bajarish uchun ma’lum bir yer maydonlaridan 
foydalanishni ko‘zda tutgan holda tadbiq qilinadigan irrigatsiya va gidrotexnik 
melioratsiya asosiy o‘rinni egallaydi. 
Suv fondi yerlari (suv omborlari, suv havzalari, ko‘llar, vodoprovod tarmog‘i, 
sug‘orish kanallari va kollektorlar injenerlik inshootlari bilan birga, xizmat yuzasidan 
berilgan yer bo‘laklari) 825 ming gani tashkil etadi, shundan 91% qishloq xo‘jaligi 
suvdan foydalanishga kiradi. Keyingi 16 yil mobaynida ular maydoni 33% o‘sgan; 
1990 yilgi 618 dan 2006 yil 825 ming ga gacha (10-jadval). Bunday o‘sish sur’atlari 
boshqa yer toifalarida kuzatilmagan. Ammo sug‘oriladigan yerlardan foydalanish 
samaradorligini oxirgi 15 yil bo‘yicha qiyosiy baholash uning sifati oshganligini 
hamda sug‘oriladigan yerlardan foydalanish samaradorligini ko‘tarilganligini emas, 
balki uning teskarisi – uni pasayganligini ko‘rsatadi. (8-rasm). 
Sug‘oriladigan yerlar va suv fondi maydonlarini taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, 
har bir 4 ga sug‘oriladigan yerga 1 ga suv fondi yeri to‘g‘ri keladi, ya’ni suv fondi 
yerlari sug‘oriladigan ekin yerlarining 25% ini tashkil etadi. 1991 yili bu nisbat mos 
ravishda 19% va 5:1 ni tashkil etgan. Agarda suv xo‘jaligi tizimi 2005 yili ham 1991