-
ma’rifiy tashkilot yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qilib, u yerda nashrga
chiqqan asarlarida xotin
-
qizlarning ijtimoiy
-
iqtisodiy, siyosiy hayotdagi o‘rniga
alohida to‘xtalib o‘tadi. Fitrat tomonidan o‘g’il
-
qizlar o‘qiydigan Shahrizabz va
Karkida jadid maktablari tashkil etadi. Fitratning “Munozara” asari 1909
-
yil
Istanbulda chop etilgan bo‘lib, asarning to‘liq nomi “Hindistonda bir farangi ila
buxorolik mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadid xususida qilgan
munozarasi” deb nomlanib, unda Turkiston xotin qizlarining jamiyatdagi o‘rni
boshqa davlat xotin –qizlari bilan taqqoslangan, oila –nikoh masalalari, maorif
tizimi qattiq tanqid ostiga olingan. Sadriddin Ayniy
18
bu asarga, bu asar davr
taraqqiyotiga g’oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsata deya ta’rif bergan.
Fitratning “Shaytonning tangriga isyoni” asari
19
Vatan va shaxs erki
muammolari badiiy talqin qilingan bo‘lib , xotin –qizlar masalasiga ham alohida
17
Беҳбудий маърифатпарвар адиб Алишер Навоий номидаги миллий кутубхонаси Т- 2004
18
Айний С, Қисқача таржимаи ҳолим, Т.: Ўздавнашр. 1960. Б 77
19
Фитрат. А. Танланган асарлар I- жилд .T .: Маънавият 2000.
14
to‘xtalib o‘tadi. Adining “Begijon”, “Mavludi sharif”, “Hind sayyohi bayonoti”,
“Rahbari najot”, “Angliz va Turkiston” , “Qiyshiq eshon”, “Yopishmaydigan
gajaklar” nomli asarlarida Turkistondagi qoloqlik, ozodlik uchun kurashga da’vat,
xotin
-
qizlarning oila
-
nikoh masalalaridagi tengsizlik, savodxonlik darajasi, siyosiy
hayotdagi huquqiy imkoniyatlarga ega emasliklari muammolari yoritilgan.
Jadid ma’rifatparvarlaridan So‘fizoda ham xotin –qizlar masalasiga jiddiy
e’tibor qaratib qator asarlari orqali o‘kadagi vaziyatga baho beradi. Uning“O‘zbek
xonimiga”, Muslimalar, “O‘qing onalar” , “Chust bayonlarining bir gapxonada bir
-
biriga maqtanishganlari” kabi she’rlarining markazida ayollar obrazi turadi.
So‘fizodaning “O‘qing onalar” she’rida quydagi satrlarni keltirib, o‘zbek ayollarini
ilm olib ma’rifatli bo‘lishga chorlaydi va Turkistondagi xotin –qizlarning ilm
olishlariga munosabat salbiy bo‘lib, ular undan ko‘ra ro‘zg’or ishlarini qilishlari,
tikish
-
bichish ishlarini o‘rganishi lozim deb hisoblaganlar, adib vaziyatni noto‘g’ri
ekanlaigini o‘z she’ri orqali isbotlab berishga harakat qiladi.
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, Bu davr Turkiston tarixida
anchayin keskin o‘tgan davr hisoblanadi. Jadidlar tomonidan mustqilik uchun
kurash olib borishlari, bu kurashni dastlab ma’rifat sohasida olib olib borib,
xalqning ma’naviy salohiyatini ko‘tarish, savodxonlik darajasini oshirish uchun
“usuli jadid” maktablarini tashkil etishlari, kundalik turmushdagi ahvolni xalqga
tushuntirish uchun teatr sohasini rivojlantirishlarini ko‘rishimiz mumkin. Bu
davrning dolzarb muammosi sifatida oila
-
nikoh masalalari e’tirof etildi va
muammo bo‘yicha jadidlar tomonidan turli xil islohatlar olib borildi. 1917 –yilgi
oktabr to‘ntarishidan so‘ng, jadidlar siyosiy hukumat uchun kurash olib bordilar.
Bu kurashda hatto, ayollarning siyosiy huquqlari uchun ham o‘z takliflari bilan
chiqdilar.
Turkiston jadidlari qarashlarida xotin –qizlar masalasining tarixshunosligiga
to’xtalar ekanmiz, avvalo bu mavzuni yoritishda jadidchilik harakati
nomoyondalari haqida yaratilgan asarlar asosiy rol o‘ynaydi. Bu asarlarning
o‘rganilish tarixshunosligini uch davrga bo‘lib o‘rganamiz.
15
Birinchi davrga Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida yararilgan
adabiyotlar .
Ikkinchi davrga Mustabid sovet davlati hukmronligi davridagi adabiyotlar .
Uchinchi davrga O’zbekistonning milliy mustaqillik yillaridagi adabiyotlar
Birinchi davrda jadidchilikga oid biron –bir tadqiqot ko‘zga tashlanmaydi,
lekin jadidlar faoliyati haqida Sadriddin Ayniyning “Buxoro inqilobi tarixiga
materiallar va Fayzulla Xo‘jayevning “Buxoro inqilobiga doir” kitoblari memuar
asarlar sifatida o‘rganiladi. Bu davrda rus tadqiqotchilari tomonidan o’lka hayotini
o’rganishga oid asarlar va jadid ziyolilarining o’z islohotlarini tahlil qilish
jarayonida yaratgan asarlarini kiritishimiz mumkin
20
.
Ikkinchi davrda yaratilgan asarlar
21
tarixiy haqiqatdan biroz uzoqroqdir.
Chunki 1925-yildan boshlab siyosiy vaziyatda jadid ziyolilariga nisbatan turli
ayblovlar qo‘yilib, Stalin tomonidan milliy ziyolilarga qarshi qatag’onlik
siyosatining olib borilishi, jadidchilik harakatini noto‘g’ri talqin qilinib, jadid
ma’rifatparvarlari tanqid qilindi, qoralandi, bu davrlarda jadidchilik harakati
nomoyondalarining qatag’onlik siyosati qurboni bo‘lishi va ularga nisbatan turli
bo‘htonlarning yog’dirilishi bu davrda yaratilgan asarlarnining tarixiy haqiqatdan
yiroq ekanligini ko‘rsatadi. Masalan buni Ibrohim Mo‘minovning “O‘zbekistonda
20
Гаури.И. Ислам и его влияне на жизнъ его поледователей / Пер с нем. П.И .Ҳомутова.–Т.: 1893.–С. 192.
233; Бехбудий М. Падаркуш. –Самарқанд: Газаров ва Слиянов матбааси, 1913.
21
Раҳмонов.М. Ҳамза ва ўзбек театри.–Т.: 1959; В. Туғон. Бугунги турк ели (Туркистон ваунинг яқин
тарихи).–Истанбул:1981; Меҳмет Сарой. Турк дунёсида таълим ислоҳоти ва Гаспирали Исмоил. –Анкара:
1987; Авшарова М.П. Ўзбекская женщина в прошлом и настоящем.–Т.: Госиздат ЎзССР, 1958;.Алимова
Д.А. Решение женского вопроса в Ўзбекистане (1917- 1941 гг.). (Краткий историографический очерк). –Т.:
Фан, 1987; Аюбджанова М. Женский вопрос в дореволюционном Туркестане. // Науч. тр. Ташк. Ўн-та. 1964;
Инъомов Р. Ўзбек зиёлилари. –Т.: Ўздавнашр. 1926; Миловидова Э. Хотин-қизлар масаласи ва Хотин-қизлар
ҳаракати. Хрестоматия. –М.-Л.: Госиздат, 1929; Миртурсунов 3. Ҳамза Ҳакимзода Нийозийнинг халқ
маорифи ва тарбия ҳақидаги фикрлари. –Т.: Ўрта ва олий мактаб. 1961; Мўминов И. Избранные
произведения. –Т.: Ўзбекистан. 1976; Ҳакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и
классовая борьба в дореволюционном Ўзбекистане (конец XIX - начало XX в.). –Т.: Фан, 1980; Абдуазизова
Н.Печать и строительство социализма. –Т.: Ўзбекистан, 1977. Авлоний А. Тошкент тонги. –Т.: Адабиёт ва
саньат, 1979; Айни.С. Асарлар. –Т.: Бадиий адабиёт. 1964; Айни С. Қисқача таржимаи ҳолим. –Т.:
Ўзадабийиашр, 1960; Алиев А. Великий Октябрь и революционизирование народов Бухары. –Т.: Госиздат
ЎзССР, 1958; Ваҳабов M. Ташкент в период трёх революций. – Т.: Госиздат ЎзССР, 1957; Воҳидов X.
Просветительская идеология в Туркестане. –Т.: Ўзбекистан, 1979; Дадонов Н.К. Победа Октябрьской
революции в Туркестане. –Т.: Госиздат,1958; Икромов А. Танланган асарлар. –Т.: Ўзбекистон, 1972; Ишанов
А.И. Файзулла Хўжаев. Очерк жизни и деятельности. –Т.: Ўзбекистан, 1972; Каримов Ф.K. Ўзбек адабиёти
тарихи. –Т.: Ўқитувчи, 1975; Климович Л. Ислам в царской Россия. –М.: ГАИЗ, 1936; Мавлоний .Э.
Туркистонда 1905-1907 йиллардаги революция. –Т.: Қизил Ўзбекиста, 1955; Раҳмонов М. Ўзбекский театр с
древнейших времён до 1917 года. –Т.: Изд. лит. и искусства,1981; Раҳмонов. М. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ва
ўзбек совет театри. –Т.: Бадиий адабиёт, 1959; Ризаев Ш. Жадид драмаси. – Т.: Шарқ,1997; Сайфуллaев А.
Мактаби Айни. –Душанбе: Ирфон, 1978.
16
ijtimoiy – falsafiy fikrini rivojlanishi tarixidan” kitobida XIX asr oxiri-XX asr
boshlarida O‘zbekistonda Ahmad Donish, Furqat, Muqumiy, Hamza Hakimzoda
Niyoziy, Sadriddin Ayniy va boshqa ma’rifatparvarlar faoliyatida progressiv
ijtimoiy-falsafiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi yoritilgan.
M.G. Vahobov o‘zining “O‘zbek sotsialistik millati” nomli jadidchilik
harakati va bu harakat yetakchilari faoliyatiga salbiy qaralgan. Kitobda jadid
maktablarida ham diniy ham dunyoviy fanlar o‘qitilishi ijobiy baholangan.
Jadidchilikni maxsus tadqiq qilgan Z.Sh.Rajabovning “Turkistonda jadidchilik ”
dissertatsiyasida (1937) jadidlarning mehnatkash xalq manfaatiga qarama-qarshi
qilib qo‘yilgan dushman obrazi yaratilgan.
KPSSning XX syezdi (1956) Stalincha qatog’onlik siyosati biroz yumshadi
“Xalq dushmani” deb qatl qilinganlarning bir qismi oqlandi. Siddiqiy –Ajziy, Ibrat,
Avloniy
22
, So‘fizoda, Sadriddin Ayni , Hamza Hakimzoda Niyoziy kabilarning
faoliyati haqida ilmiy tadqiqotlar olib borildi, Turkistondagi jadidchilik harakati
haqida asarlar chop etildi. Fayzulla Xo‘jayev ,Akmal Ikromov kabi siyosiy
arboblarning tomliklari chiqdi. XX asrning 60-70 yillarida yana jadidchilikga
nisbatan tanqidiy ko‘z bilan qaray boshlandi.1985-yildan esa boshlangan
demokratik va oshkoralik jadidchilikni ilmiy asoslarda va rejali o‘rganishga
imkoniyat tug’dirdi.1987 –yilning 10- noyabrida O‘zbekiston FATAI da Turkiston
jadidchiligiga bag’ishlangan maxsus yig’ilish chaqirildi va jadidchilik harakati
masalasisga doir qimmatli fikr mulohazalar bildirildi.
Uchinchi davr tarixshunosligiga mustaqillikdan so‘ng yaratilgan asarlar
monografiya , dissertatsiya hamda maqollarni kiritishimiz mumkin
23
. Mustaqillik
22
Авлоний А. Тошкент тонги. –Т.: Адабиёт ва саньат, 1979; Бобохонов А.,Махсумов М. Абдулла
Авлонийнинг педагогик фаолияти ва таълим-тарбия тўғрисидаги фикрлари. –Тошкент:Ўқитувчи,1966.:
Сайфуллоев А. Мактаби Айни. –Душанбе: Ирфон, 1978.
23
Алимова.Д.А., Рашидова. Д. А. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. –Т.: 1999; Ўзбекистан
тарихи янги нигох. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустакиликка қадар. –Т.: Елъдинур, 1998; Қосимов. Б.
Миллий Уйгониш. –Т.: 200; Шарипов. Р .Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. –Тошкент: 2002;
Абдуазизова.Н. Ўзбекистон журналистикаси тарихи (1870-2000) – Т.: 1999 й; Алиев А. Маҳмудхўжа
Беҳбудий. –Тошкент:Ёзувчи, 1994 йил; Қушжонов.О., Ролвонов.Н. Хоразмдаги ижтимоий –сиёсий
жараёнлар ва ҳаракатлар (ХIX аср иккинчи ярми XX аср биринчи чораги) –Т.: 2007; Алимов И.А. Ески
мактаб ислоҳоти ташаббускори ( Мунаввар Қори ҳақида ) Халқ таълими. 1993; Мирвалиев С. Ўзбек
адиблари: Абдурауф Фитрат. –Т.: Фан,1993; Қосимов Б. Жадидчилик ва янги ўзбек адабиёти. // Марказий
Осиё XX аср бошида: ислоҳотлар, янгиланиш, тараккиёт ва мустақиллик учун кураш (жадидчилик,
мухториятчилик, истиқлолчилик). –Т.:Маънавият, 2000; Қосимов Б. Исмоилбек Гаспринский. –Т.: Мерос,
17
yillarida jadidlarning butun Turkiston zaminida olib borgan islohatlarini o‘rganish,
tahlil qilish jaroyoni jadallik bilan olib borildi. Turli xil izlanishlar jarayonida xotin
-
qizlarning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rnini belgilash, savodxonlik darajasini
oshirish masalasi jadidlarimiz tomonidan olib borilgan ilg’or g’oyalardan biri
ekanligini e’tirof etiladi.
Mustaqillikni qo‘lga kiritganimizdan so‘ng , barcha sohalar qatori madaniy –
ma’rifiy sohalarga ham e’tibor kuchaydi. 1999-yil 16 -18 sentabrda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti qoshidagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining
Tarix markazi va Germaniya Konrad Adenauer jamiyati hamkorligida “XX asr
boshida Markaziy Osiyo jadidchilik , muxtoriyatchilik, istiqlolchilik” mavzusida
katta xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Unda turli mamlakatlardan kelgan
mutaxassislar ishtirok etdi. Olmoniyalik Ingeborg Baldauf, Nederlandiyalik Turaj
Atabaki , Fransiyalik Shantal Kelkejilar shular jumlasidandir . Konferensiya
davomida jadidchilikning vujudga kelish shart-sharoitlari, milliy ozodlik
harakatlari, xotin –qizlar ozodligiga munosabati kabi qiziqarli masalalar
muhokama qilinadi. Mustaqilik yillarida jadidlarning butun Turkiston zaminida
olib borgan islohatlarini o‘rganish, tahlil qilish jaroyoni jadallik bilan olib
1992; Қосимов Б. Маслакдошлар (Бехбудий, Ажзий, Фитрат). –Т.: Шарк, 1994; Қосимов. Б. Буюк сиймолар,
алломалар (3-китоб).Мунавваркори Абдурашидхонов. –Т.: Мерос, 1997; Авлоний А. Танланган асарлар: 2 T.
/ Таҳрир хайатчи: О.Шарофиддинов ва бошкалар; Тўпловчи Б. Қосимов;Изоҳлар ва луғатни О.Тўлабоев
тузган. –Т.: Маънавият, 1998; Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд аxлоқ,. –Т.: Ўқитувчи, 1992; Аъзамхўжаев
С. Туркистон бирлиги учун (мустақиллигимиз тарихидан саҳифалар). –Т.: Фан, 1995; Аъзамхўжаев С.
Туркистон мухторияти. –Т.: Маънавият, 2000; Алимова Д.А. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления,
реформы, борьба за независимость. –Т.: Ўзбекистан, 2000; Алимова Д.Ж. Жадидчилик мустамлака даври
тарихчиси талкинида. // Ўзбекистоннинг янги тарихи: янги нигоҳ Жадидлар ҳаракатидан миллий
мустақиллиққа қадар. –Т.: 1998; Алимова Д А. Жадидчилик ҳаракатинииг ижтимоий-сиёсий моҳияти ва
жадидлар тафаккури. // Жадидчилик, ислохот, янгиланиш, мустақиллик ва тараккиёт учун кураш. –Т.:1999;
Анъаналар, дин ва аёлларнинг ижтимоий макоми. // Ўзбекистан Республикаси хотин-қизларининг аҳволи
тўғрисида маьруза. –Т.: Гендер ва ривожланиш. RBEC // Undz, 1999; Балдауф .И. XX аср ўзбек адабиётига
қарашлар. // Масъул муҳаррир: Н. Каримов. –Т.: Маънавият, 2001; Бехбудий.М.Танланган асарлар. /
Тўпловчи, сўзбоши ва изоҳлар: Б. Қосимов. –Т.: Маънавият, 1999; Долимов У. Исҳоқхон Ибрат. –Т.: Шарқ,
1994; Зиёев Ҳ. Тарих - ўтмиш ва келажак кўзгуси. –Т.: Адабиёт ва саньат, 2000; Зиёев .Ҳ. Туркистонда
Россия тажовузи ва хукмронлигига қарши кураш. –Т.: Шарк, 1998; Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустақиллиги учун
курашларнинг тарихи. Т.: Шарк, 2001; Зиёева Д. Туркистон миллий-озодлик ҳаракати. –Т.: Адабиёт ва
санъат, 2000; Ибрат. Сиддиқий-Ажзий. Сўфизода. Танланган асарлар. / Таҳрир ҳайати: О.Шарафиддинов ва
бошқ.; Тўпловчи, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва луғат муаллифлари: Б. Қосимов ва бошк,/. –Т.:
Маънавият, 1999; Маҳмудов F. Жадид адабиётида миллий истиқлол мавзуи. –Т.: Ўзбекистан, 1999;
Мустафоева Н. Туркистон миллий зиёлиларининг қарашларида аёлларнинг оила ва жамиятда тутган ўрни
масалалари. // Ўзбекистонда оила, давлат ва жамият куршида аёлларнинг роли ва Гендер муаммолари»
мавзусидаш илмий-амалий конф. маърузалари тўплами. –Т.: 1999; Ражабов Н.Р. Маънавият сарчашмалари. –
Т.: Фан, 1999; Ражабов Қ. Жадидлар - истиқлолчилик ҳаракатининг ғоявий раҳнамолари. // Ўзбекистан
тарихи: янги нигоҳ Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар. –Т.: 1998; Файзулла Хўжаев
адабёти ва фаолияти хақида янги мулоҳазалар. –Т: Фан, 1997.
18
borilmoqda . Turli xil izlanishlar jarayonida xotin –qizlarning ijtimoiy hayotda
tutgan o‘rnini belgilash, savodxonlik darajasini oshirish masalasi jadidlarimiz
tomonidan olib borilgan ilg’or g’oyalardan biri ekanligini e’tirof etiladi.
Ma’lumki, o‘sha davrda ( XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonning
musulmon xotin
-
qizlari asosan uyda o‘tirar , savod chiqarganlari ham, faqat
otinoyilar tomonidan tashkil etilgan uy maktablarida ta’lim olganlar. Bularning
barchasi jadid ma’rifatparvarlarining diqqat markazidan chetda qolmagan jarayon
edi. Turkiston jadidlarining yetakchisi Mahmudxo‘ja Behbudiyning faoliyati
haqida olib borilgan ilmiy izlanishlar buni tasdiqlaydi. Buni 1990 yilda nashr
qilingan Begali Qosimov va U. Dolimovlarning “Ma’rifat darg’alari” nomli
kitobida, SH. Turdiyevning 1994-yil “ Muloqot jurnalining 3-4 qo‘shma sonlarida
e’lon qilingan “Mahmudxo‘ja Behbudiy” sarlavhali maqolasida, A. Aliyevning
“Ma’rifat” gazetasi 1993-yil 16 –iyunda “Mahmudxo‘ja Behbudiy ta’lim tarbiya
xususida” maqolasi, N. Avazovning 1993-yil chop etilgan “Mahmudxo‘ja
Behbudiy
Do'stlaringiz bilan baham: |