Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

I.BOB. TURKISTONDA JADIDCHILIKNING VUJUDGA KELISHI 
MANBASHUNOSLIK VATARIXSHUNOSLIK MASALALARI 
1.1. Mavzuning manbashunosligi va tarixshunoslik tahlili
Bugungi kunda mustaqil O‘zbekistonimizda xotin
-
qizlarning jamiyat 
hayotida tutgan o‘rni havas qilarli darajadadir. Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 
Nodirabegim, Jahon otin Uvaysiy, Anbar Otindek shoiralarnilarni bergan bu 
zaminda Rossiya imperiyasining bosqini va jamiyatdagi turli xil muamolar 
natijasida o‘lkadagi madaniy
-
ma’rifiy sohalarga bo‘lgan e’tiborning susayishi 
oqibatida xotin- qizlarning rolining pasayishini kuzatishimiz mumkin. Bu masala 
yurtimizda yetishib chiqqan jadidchilik nomoyondalari tomonidan ko‘rib chiqildi, 
ular o‘z qarashlarida xotin
-
qizlarning savodxonlik darajasi,huquqiy salohiyatini 
oshirish va oila
-
nikoh munosabatlaridagi o‘rnini belgilashni e’tirof etdilar. 
Jadidchilik XIX asrning oxirlaridan maydonga kelgan, XX asrning boshlarida 
shakllanib,qisqa muddatda o‘zining haddi alo‘siga ko‘tarilgan ijtimoiy harakatdir. 
Jadidlar bu davr oralag’idagi faoliyati davomida dastlab madaniy –ma’rifiy,so‘ngra 
ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy sohalarni isloh qilish yo‘lidan bordilar. Jadidlar 
qarashlarida xotin –qizlar masalasining manbashunosligi haqida so’z yuritadigan 
bo’lsak, jadid ma’rifatparvarlarining o‘zlari yaratgan asarlarini va milliy matbuotda 
e’lon qilgan maqolalarini tadqiqot obekti sifatida tahlil qilishimiz mumkin. 
Jadidchilik harakatining nomoyondalaridan biri Abdurauf Fitrat o‘zining 
ko‘plab asarlarida Turkistondagi ijtimoiy
-
iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy 
hayotga doir masalalarni izchilik bilan yoritishga qattiq kirishdiki, bu masalalar 
ichida xotin
-
qizlar masalasi o‘z yechimini kutayotgan masalalardan biri edi. 
Abdurauf Fitrat o‘zining “Rahbari najot” (najot yo‘li), “Oila yoki oila boshqarish 
tartiblari” asarlari
2
da yana “Abulfayzxon”, “Arslon”, “Hind ixtilochilari”, “Chin 
sevish” dramalarida shu masalaga mukammal darajada to‘xtalishga harakat qiladi. 
Fitratning “Rahbari najot” asari
3
“Hayot nima”, “Vazoyifi Nafsiya”, aql, 
tafsir ilmi, hadis ilmi,fiqh ilmi va usuli, kalom ilmi, lisoniy ilmlar, tarix ilmi, 
2
Фитрат А. Оила ёки уни бошқариш тартиблари. –T.: Маънавият, 2000. –Б. 112.
3
Фитрат. А. Танланган асарлар I- жилд. –T.: Маънавият 2000. –Б. 146.

---

8 
jug’rofiya, tabobat ilmi, kimyo tabiat ilmi, ilmi nabotot, maxluqotlar ilmi madanlar 
ilmi , Riyoziy ilmlar, falasafiy ilmlar, chekinish, hikmat, balohat, hab, shijoat 
karam isrofgarchilik, baxillik,najdat, juratsizlik, manmanlik dardi, sabot, tazabzub 
(ikkilanish holati), inod (g’azab), halimlik, iffat, nifoq, malaq (xushomad) xirs, 
ihmol(vaqtni bbekor o‘tkazish) ,husni hayat, vara (parhezkorlik), riyo kabi ham 
diniy ham dunyoviy bilimlar to‘g’risida to‘xtalib, shu o‘rinda oila
-
nikoh 
masalalariga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. 
Shu o‘rinda Abdurauf Fitratning “Abulfayzxon” daramasida Buxoro 
xonligining so‘nggi hukmdori Abulfayzxon davri yoritilgan bo‘lib, saroydagi 
o‘ziga xos muhit tasvirlangan toj-u taxt uchun kurash, saroy amaldorlarining o‘z 
manfaatlari yo‘lida qilgan qanchadan